e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Faller, Val Famegls e fantschellas  Fameglia d'alp La fameglia d'alp ha appartegnģ fin viaden il 20. tsch. a la classa sociala la pli bassa. Las lavurs d'alp vegnivan exequidas - cun excepziun da la chascharia singula - da fameglia engaschada e salarisada per regla da las corporaziuns d'alp en in act public e formal. Il salari consistiva antruras, ultra da la spaisa (per vatgada), per part da natiralias. Quest salari č stą ditg fitg modest. Entradas supplementaras garantivan tr.a. il chavar giansaunas, il brischar charvun e bunamauns accordads a la fameglia dals proprietaris d'alp. La squadra da basa consista dal signun (chau d'alp e responsabel principal), dal zezen (numną era chandan u trosser), dal gidanter dal signun en tegia, dal paster grond, dal paster pitschen e qua e lą d'in portger. Cuntrari al Vallais na fan il vadler ed il sterler betg part da la fameglia da las alps da vatgas dal Grischun, ma vegnan engaschads separadamain da l'ulteriura fameglia, essend las vatgas d'ina vischnanca repartidas (a basa dal sistem da dretgs d'alpegiaziun) sin div. alps, ils sitgs percunter sin ina suletta alp. Il chavrer d'alp (per ordinari in mattatsch) č collią cun in'alp da vatgas che chascha latg-chaura. Il chavrer da chasa percunter viva en il vitg, nua ch'el survegn dunsena en roda (per animal). Il nurser lavura persul e qua e lą cun agid dad in u plirs chauns u d'in mattatsch. Fin vers la fin dal 20. tsch. engaschav'ins sin las alps corporativas grischunas mo excepziunalmain fameglia feminina (p.ex. en il Samignun). Dunnas devi percunter en la chascharia singula (o.t. tar ils Gualsers). En Surselva ed en il Partenz lavuravan enturn il 1940 mo signuns ed auter persunal indigen, en l'Engiadina dapi tschientaners mo esters, e tr. quels eran ils Sursilvans, o.t. ils Lumnezians, ils pli appreziads; els čn vegnids substituids pli tard tras Tirolais (surtut en l'Engiadina Bassa ed en Val Müstair), o.t. dal Tirol dal Sid. Ils Engiadinais preferivan la lavur e la paja da pastiziers e cafetiers a quella da fameglia d'alp. En il Grischun tal. vegnivan pladids Bergamascs e Vuclinais, en il Grischun Central signuns da la Surselva e dal Partenz, ultra da pastriglia taliana. La revoluziun structurala dal puresser, iniziada en ils onns 1950, ha transfurmą il sistem tradiziunal da las alps e da l'alpegiaziun. Il 1960 č vegnida fundada l'Uniun grischuna da signuns, ed il 1966 č vegnida patentada l'emprima signuna dal Grischun (Josefine Stricker-Moser). La fameglia d'alp e la vita da pasturs čn omnipreschents en las ditgas ed en la litteratura rum., p.ex. en la cantata «A mesiras» (1896) da Giacun Hasper Muoth. Il mitus dal pievel da pasturs, naschģ en il 18. tsch. e derasą fin viaden il 20. tsch., sa basa o.t. sin il maletg dal signun idealisą. El č sa furmą tras la coincidenza da l'ideologia svizra dal stadi puril dal temp modern tempriv e l'entusiassem creschent per il mund alpin. A partir dal 19. tsch., ma surtut en l'emprima mesadad dal 20. tsch., chattain nus en l'iconografia politica il paster sco represchentant dal pievel svizzer. La vita simpla e dira, ma sauna ed en armonia cun la natira (muntagnarda), la ventira en il ravugl da la famiglia e la libertad dals muntagnards vegnivan resguardadas sco cuntramaletg a la vita decadenta en las citads grondas. Durant il tranterguerras č il paster daventą - en il senn da la defensiun spiertala da la patria - l'archetip dal Svizzer valurus.   Litteratura: R. Weiss, Das Alpwesen Graubündens, 1941, 269-358 (reprint 1992); DRG 6, 67-72; Deplazes, Die Rätoromanen, 444-83; J. Mathieu, Eine Agrargeschichte der inneren Alpen, 1992, 233-70; Muoth, Ovras 3, 108-24; 4, 191-227; F. Maissen, Pasturs per trutgs e sendas en detgas e legendas, en: Cal. Rom., 1997, 308-31; HLS 6, 376 s. Adolf Collenberg  Faller, Val Famegls e fantschellas  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: