e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Lavur da schurnada Lavurants esters  Lavur stagiunala La noziun da la lavur stagiunala circumscriva las activitads exequidas surtut durant tschertas periodas da l'onn. Quai pertutga en emprima lingia l'agricultura, ma era auters secturs da lavur sco singuls mastergns, la construcziun ed (en il 19. fin 20. tsch.) il turissem. Savens è la lavur stagiunala colliada cun ina migraziun temporara, saja quai a l'intern dal territori naz. (migraziun interna) u sur ils cunfins (Emigraziun, Immigraziun). Dal 1450 fin a la Refurmaziun èn sa constituidas numerusas plaivs ch'han promovì intensivamain la construcziun da baselgias, effectuada surtut da maisters constructurs e da lavurers da professiun dal territori linguistic tudestg. En quella perioda han ellas era empustà da lavuratoris da la Germania dal Sid blers altars cun ala en stil gotic tardiv. L'economia agricula è adina stada liada als ciclus natirals ed uschia suttaposta a considerablas fluctuaziuns dal volumen da lavur causa il caracter stagiunal da las producziuns principalas. Surtut durant ils temps decisivs (racolta, lavurs da scuder, vendemia euv.) avevan era ils uffants da gidar (Lavur d'uffants). Là nua che la lavur agricula coexistiva cun activitads pajadas (p.ex. en l'industria turistica) sa gidavan ils confamigliars emploiads era en l'agricultura, p.ex. a far fain e meder il graun. Ils bains purils pli gronds engaschavan savens forzas da lavur salarisadas per ils temps da lavur intensivs. Questas circumstanzas èn s'effectuadas sin il plaun social. En las zonas champestras devi numnadamain in dumber considerabel da proprietaris pitschens e fitg pitschens che producivan memia pauc per nutrir lur fam. e che pudevan mo surviver grazia a la lavur salarisada sin ils bains pli gronds e grazia ad autras activitads integrativas, savens da caracter stagiunal. Ils ciclus stagiunals presumavan spustaments frequents entaifer in intschess pli u main vast, en concordanza cun la pasculaziun. En quests cas vivevan las fam. l'enviern en ils vitgs, la stad eran ils umens dentant sin ils culms u sin las alps. Dal 16. fin il 19. tsch. èn lavurers agriculs ultra da quai emigrads en las planiras da la Val dal Rain e da la Germania dal Sid. In cas particular eran ils Schuobacheclers ed ils uffants spazzachamins. Quest fenomen è dentant svanì cun l'Emprima Guerra mundiala. Fitg dumandada era plinavant la lavur stagiunala exequida dals taglialaina dal Tirol e dal Vorarlberg fin l'entsch. dal 19. tschientaner. La lavur stagiunala na pertutgava betg mo il sectur primar. Era architects, stuccaturs e picturs eran activs sin ils plazzals principals da l'Europa. Tras l'emigraziun è sa sviluppada uschia ina structura economica particulara, fundada sin la lavur agricula (exequida prevalentamain da las dunnas) d'ina vart e sin las entradas monetaras, garantidas tras l'emigraziun stagiunala masculina, da l'autra vart. Ils spustaments en connex cun la lavur stagiunala na succedevan betg a medem temp: entant ch'ils lavurers da construcziun emigravan en general durant la stagiun da stad, bandunavan las forzas da lavur da las regiuns alpinas lur patria durant l'enviern. Il svilup dal turissem a partir dals onns 1870 e 1880 ed il boom da construcziun da viafiers e d'ovras electricas ha provocà ina ferma immigraziun stagiunala o.t. da l'Italia dal Nord e dal Tirol ch'è dentant sa reducida considerablamain durant l'Emprima Guerra mundiala ed il tranterguerra. La lescha fed. davart la dimora ed il domicil dals esters dal 1931 ha alura fixà uffizialmain il statut da stagiunaris che permetteva a las forzas da lavur estras, per regla umens, da residiar en Svizra per maximalmain nov mais l'onn, senza pudair prender cun sai la famiglia. Dal 1930-37 è uschia vegnids remplazzads 2'500 miradurs esters tras Grischuns e Svizzers.   Il boom economic, inizià suenter la Segunda Guerra mundiala, ha attratg danovamain in grond dumber da stagiunaris esters. Fin en ils onns 1970-80 eran quai o.t. Talians, engaschads surtut en il sectur da construcziun, ma era en la gastronomia ed en l'agricultura. A partir dal 1963, cura che la Confed. ha prendì mesiras per limitar l'affluenza da forzas da lavur estras, è sa diminuì il dumber dals stagiunaris tant en cifras absolutas sco era en relaziun cun il total dals lavurers esters domiciliads en Svizra. Las cunvegnas bilateralas, suttascrittas da la Svizra e da l'UE il 2002, han la finala manà a l'aboliziun dal statut da stagiunaris. Litteratura: R. Weiss, Volkskunde der Schweiz, 1946 (1984³); Gewerbliche Migration im Alpenraum, edì dad U. Brunold, 1994 (tud./tal.); C. Santi, Emigrazione degli spazzacamini mesolcinesi, en: Bollettino Storico della Svizzera Italiana, 105/2002, nr 2, 325-55; L. Seglias, Die Schwabengänger aus Graubünden, 2004. Sandro Guzzi-Heeb  Lavur da schurnada Lavurants esters  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: