e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Opera rumantscha Organisaziuns  Orelli, Johann Caspar von * 13-2-1787 a Wädenswil/ZH, † 6-1-1849 a Turitg, ref., da Wädenswil. Figl da David, librarist editur, e da Regula n. Escher vom Glas. ∞ 1823 Anna Elisabetha n. Ganz, figlia da Heinrich, medi. Instrucziun tras sia mamma, scola dal vitg e scola da latin, alura furmaziun al Carolinum a Turitg a partir dal 1801. Marcà spiertalmain tras ses scolasts Johann Jakob Hottinger, Johann Heinrich Bremi e Johann Heinrich Pestalozzi che represchentan ils princips da sia posiziun politic-instructiva posteriura, numnadamain l'umanissem (scienzas umanas), il realissem (scienzas natiralas) ed il populissem (access a l'instrucziun per tut las classas da la populaziun). Il 1806 ha O. passentà in mez onn en l'institut da Pestalozzi ad Yverdon. Preditgant a Bergam 1807-14. O. è stà in dals confundaturs da la teologia lib. che sa basava sin la critica da la Bibla. A partir dal 1814 ha el instruì istorgia, linguas modernas e grec a la Scola chantunala evang. a Cuira (piunier per propi da l'instrucziun da la lingua e cultura tal. a la Scola chant.). El ha procurà per l'engaschament da scienziads da la Germania persequitads (Georg Wilhelm Röder, Karl Follen, Carl Völker e.a.) ed ha propagà l'introducziun da la gimnastica che vegniva (anc) resguardada sco privel per il Stadi e per la giuventetgna («Stimmen über das Turnen [...]», 1820). Il 1816 ha O. regalà a la Scola chant. 150 ovras fitg impurtantas. O. ha bandunà Cuira il 1819 en consequenza da tensiuns cun il rectur Luzius Hold ed è daventà prof. per eloquenza al Carolinum a Turitg. Ses engaschament en favur d'ina furmaziun armonica da tut las capacitads da l'uman, da la scola populara, da la furmaziun naz. e da la scolaziun da mag. primars han fatg dad el in dals pli impurtants refurmaturs da l'instrucziun. Sia idea d'ina scol'auta è sa realisada il 1833 cun l'avertura da l'Univ. da Turitg, nua ch'el ha instruì fin il 1847 filologia classica. Editur da numerus texts lat., tr.a. d'ina ediziun cumpletta da las ovras da Cicero en set toms (1826-38). Ses commentari da Horaz en dus toms (1837-38) è daventà in'ovra da standard reedida pliras giadas. Dr.fil.h.c. da l'Univ. da Basilea 1827.  Archiv: ZBZ, relasch. Ovras: Cuorta exposiziun historica dalla Reformatiun arrivada avaunt trajatschent ans nella Helvetia e nella Rhaetia, 1819 (orig. tud.). Litteratura: K. Wanner, O. in Chur, en: Gegen Unwissenheit und Finsternis: Johann Caspar von O. (1787-1849) und die Kultur seiner Zeit, edì da M.C. Ferrari, 2000, 83-99; 200 onns Scola chant. grischuna, 2004, 95 s., 116, 155. Hans-Ulrich Grunder  Opera rumantscha Organisaziuns  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: