Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents PreazPremonstratens lemma sequent

Preistorgia
Ils emprims fastizs umans (chatschaders) scuverts en il Grischun dateschan d'enturn ils onns 11'000-9'000 a.C. (temp paleolitic tardiv) ed èn vegnids mess a la glisch il 1998-99 sin il territori dal Marsöl/Cuira. Grondas parts da las Alps grischunas eran da quel temp cuvertas da glatschers. Dal temp mesolitic (temp da crap mesaun, ca. 8000-5000 a.C.) exista fin oz pir in sulet lieu da chat (Tec Nev/Mesocco). Objects mess a la glisch en la Val S. Giachen limitrofa laschan dentant sperar ch'ins possia scuvrir en l'avegnir lieus da repaus da chatschaders dal temp mesolitic era en il Grischun.
Dal temp neolitic (temp da crap tardiv, ca. 5500-2200 a.C.), l'epoca en la quala l'uman ha cumenzà a sa domiciliar ed a producir victualias, dateschan restanzas da plirs areals abitads: dal Tec Nev, da l'areal Zindel ed Ackermann/Cuira (Rosenhügel e Welschdörfli), dal Petrushügel (rum. er: Bot la Cresta)/Cazas, da l'areal Crestis/Tumein e dal Pian del Remit/Castaneda. La plipart dals abitadis neolitics eran concentrads en las valladas pli bassas ed orientads culturalmain vers il nord ed il sid. Spezialmain interessants èn ils fastizs neolitics d'araders, scuverts a Cuira ed a Castaneda. Era en valladas pli autas existan dentant indizis d'ina preschientscha umana durant il temp neolitic, p.ex. en l'Engiadina (cuvels a Zernez, Ova Spin/Pass dal Fuorn, Charnadüra/S. Murezzan) ed en la Val d'Avras (cuntgadella da crap perfurada ad Avras-Juppa); i sa tracta qua da lieus da repaus u d'objects pers da pasturs e chatschaders.

Ina colonisaziun intensiva dal Grischun è succedida pir en il temp da bronz (ca. 2200-800 a.C.). Ins ha chattà fin oz passa 50 abitadis da quel temp, p.p. era en valladas pli autas. Questa colonisaziun stat apparentamain en connex cun la tschertga da giaschaments d'arom. Dal temp da bronz existan interessantas structuras d'urbarisaziun: a Padnal/Suagnign, a Cresta/Cazas, a Crestaulta/Surin (vischn. da Lumbrein), a Mottata/Ramosch, a Sennhof-Karlihof/Cuira ed en auters lieus han ins pudì cumprovar palissadas, construcziuns da travs e da pitgas verticalas, ma era entiras parts d'abitadis. A Padnal/Suagnign han ins perfin chattà ina colonia da chasas en ina lingia ed ina tala en trais lingias cun in indriz da cisterna. Chats da fossas dal temp da bronz dattan perditga da sepulturas cun objects agiuntads per il temp da bronz tempriv (Surses/Donat) e da cremaziuns cun fitg blers objects agiuntads per il temp da bronz mesaun (Cresta Petschna/Surin, Padnal/Suagnign). En il temp da bronz tardiv paran d'avair existì cremaziuns e fossas d'urnas.

Dal temp da bronz mesaun (ca. 14./13. tsch. a.C.) datescha l'enchaschament da la funtauna a S. Murezzan Bagn, scuverta il 1907. La funtauna exista p.p. anc oz en sia furma originala. L'enchaschament da l'aua ha purtà a la glisch plirs objects da bronz, tr.a. era spadas ch'eran senza dubi plitost unfrendas ad ina divinitad da la funtauna che chats d'objects pers. Dal temp da bronz derivan era differents chats da munaidas, p.ex. in deposit a Montagna/Aschera cun objects da bronz sumegliants a barras e modens (furmas da cular) ed in chat da munaidas a Filisur. Daspera han ins chattà numerus objects singuls sco maneras da bronz, pizs da lantschas, gluvas da vestgadira, stilets, spadas, curtels, bratschlets ed auter pli.
Dal temp da bronz, evtl. era dal temp da fier, pudessan datar finalmain las petroglifas a Carschenna/Seglias ed a Senslas/Tinizong. I sa tracta o.t. da cuppins e da tschertgels concentrics, ma era da subjects antropomorfs e zoomorfs e d'auters dissegns. Ins na po betg dir cun garanzia, schebain questas petroglifas stattan en connex cun acts cultics. Dal temp da bronz pudessan datar era intgins dals numerus craps-scalutta e dals craps cun dissegns dal Grischun (p.ex. a Tumihügel/Maladers, Pleun da Buora/Ruschein, Muota/Falera e.a.), entant che auters paran da derivar d'in temp pli tardiv u pli tempriv, p.p. forsa schizunt d'ina epoca postromana.
Ils chats dal temp da bronz tempriv e mesaun, scuverts en il Grischun, paran d'appartegnair ad in circul cultural relativamain serrà ch'ins enconuscha sco Cultura da bronz interalpina (numnada pli baud Cultura da Crestaulta) e che sa distingua relativamain bain da las culturas al nord ed al sid da las Alps. Quest circul cultural cumpigliava grondas parts dal Grischun, parts da la Val dal Rain alpina e dal Vnuost ed ulteriuras parts dal Tirol dal Sid. La populaziun dal temp da bronz interalpin viveva da l'agricultura e da l'allevament da muvel. La chatscha giugava mo pli ina rolla subordinada. En pliras vals vegnivan dentant era explotads minerals d'arom ch'ins tractava ed elavurava ad artefacts da bronz. Ultra da quai pon ins cumprovar per il temp da bronz in commerzi intensiv sur ils pass alpins.

En il temp da bronz tardiv (ca. 1300-800 a.C.) paran autras culturas d'avair remplazzà per gronda part la Cultura da bronz interalpina: numerusas culegnas èn sparidas durant quest temp, autras èn vegnidas substituidas. En il decurs dal temp da bronz tardiv è entrada la Cultura da Laugen-Melaun dal sidost (Tirol dal Sid) en l'Engiadina Bassa. Dal nord (Svizra Bassa/Germania dal Sid) è avanzada la Cultura da santeris cun urnas, cuvrida p.p. da la Cultura da Laugen-Melaun, vers il Grischun Central ed il Grischun dal Nord. Dal sidvest (Tessin/Lumbardia) finalmain è sa stabilida ina cultura tessinais-lumbarda dal temp da bronz tardiv en la regiun dal Mesauc. Uschia han cumenzà a sa furmar en il temp da bronz tardiv trais circuls culturals pli gronds en il territori grischun.

Durant il temp da fier (ca. 800-15 a.C.) pon ins constatar in svilup pli u main cuntinuant dals trais circuls culturals en il Grischun. En il Grischun dal Nord ed il Grischun Central ha cumenzà a sa furmar dapi il temp da fier pli vegl il circul da las gruppas da las vals dal Rain alpinas. Ils emprims fastizs da quest circul fermamain influenzà da la Cultura (celtica) da Hallstatt èn vaschs dal tip da Hallstatt cun dissegns cotschens e nairs (champ da fossas da Tumein, cuppetta da Favugn e.a.). En il temp da fier pli tardiv (ca. 6. tsch. a.C.) dominava en questa regiun ina fina cheramica grisch-naira cun musters bullads e rudlads e cun decors linears. Nus chattain questa cheramica, ch'ins soleva era numnar cheramica da Tumein, en la Val dal Rain alpina da la Surselva fin quasi al Lai da Constanza. En las culegnas dal Welschdörfli e dal Sennhof-Karlihof a Cuira han ins era pudì observar interessantas structuras architectonicas.
En il champ da fossas da Tumein, situà al pe da la vischnanca, han ins chattà sulettamain urnas da cremaziuns. Quest circul cultural dal temp da Latène tempriv e mesaun (ca. 5.-3. tsch. a.C.) dispona d'ina cheramica pli massiva cun furmas cumprimidas ed ornaments pli grops, l'uschen. cheramica da Schneller (gruppa da la val dal Rain alpina dal temp da fier pli tempriv). Questa cheramica è sa sviluppada senza dubi da quella da Tumein. En il temp da Latène tardiv (2./1. tsch. a.C.) cumparan puspè plirs elements celtics en il Grischun dal Nord. Staziuns impurtantas da quest temp èn Bot da Loz/Lantsch, Spundas/Scharons e Bot Panadisch/Panaduz. En Surselva han ins chattà en las fossas da Trun-Darvella e da Luven sepulturas dal temp da Latène, influenzadas fermamain da la cultura celtica e lepontica.
Al sidost dal Grischun, en la regiun da l'Engiadina Bassa e da la Val Müstair, cuntinuescha en il temp da fier tempriv la Cultura da Laugen-Melaun. Quest circul cultural, che dispona d'ina tipica cria cun manetsch, derivava dal Trentino (Tirol dal Sid), cun il qual l'Engiadina Bassa furmava in circul cultural serrà. Lieus d'abitadi impurtants da la Cultura da Laugen-Melaun en l'Engiadina Bassa èn Suotchastè/Ardez, Munt Baselgia/Scuol e Mottata/Ramosch. Durant il temp da fier tardiv ed il temp da Latène è naschida en il medem intschess l'uschen. Cultura da Fritzens-Sanzeno ch'è sa sviluppada il pli probabel da la Cultura da Laugen-Melaun. Las furmas tipicas da quella cultura èn las uschen. cuppas da Sanzeno e quellas da Fritzens. Chats da la Cultura da Fritzens-Sanzeno existan per la plipart dals abitadis da la Cultura da Laugen-Melaun. Ins ha dentant anc strusch chattà fin qua objects da fossas da quest circul cultural. Blers supponan che questa cultura haja enconuschì lieus d'unfrendas da fieu, v.d. lieus cultics nua ch'ins sacrifitgava animals, ma era umans u pumaraida a differents dieus (p.ex. a Russonch/Scuol).
Al sidvest dal Grischun, en la regiun da las vals Mesauc e Calanca, chattain nus ina terza cultura pli gronda numnada Cultura da Golasecca. Abitadis da quest circul cultural tessinais-lumbard èn strusch enconuschents. La Cultura da Golasecca è però attestada tant meglier tras chats da fossas. A Coop/Mesauc han ins scuvert pliras urnas, ma era fossas cun interessants objects agiuntads (p.ex. situlas da bronz, cistas chavettadas, plattas da tschintas, fivlas, ureglins, cheramica, e.a.). A Castaneda han ins mess a la glisch fin qua passa 100 fossas cun numerus objects agiuntads (tr.a. era chantas cun tatotsch e per part cun inscripziuns). Era a Cama ed a Sta. Maria en Calanca han ins chattà div. objects agiuntads a fossas. Tenor la ritgezza da tut quests objects da fossas para la populaziun da las vals dal sid dad esser stada ina sort d'intermediatura tr. il sid ed il nord.
En il temp da fier ha cumenzà a flurir l'economia monetara, il commerzi da barat è dentant vegnì substituì mo plaun a plaun dal commerzi da valutas en il Grischun. Famus è il chat da munaidas da Burvagn/Cunter dal 1786, in parlet da bronz cun numerusas munaidas e cliniez dad aur che datescha prob. dal 1. tsch. a.C., ma dal qual i dat oz mo pli restanzas rudimentaras. Menziun spez. tr. ils numerus chats singuls dal temp da fier meritan surtut las chapellinas da bronz (tip Negau), scuvertas a Castiel, Sursaissa ed Eigias. Dal temp da fier dateschan era las emprims emprovas da scrittiras, doc. surtut en il Mesauc ed en l'Engiadina Bassa, e la roda da vaschler a rotaziun rapida.
Per quai che reguarda la situaziun etnica vegn postulà gia daditg ch'ils represchentants da la Cultura da Laugen-Melaun e surtut quels da la Cultura da Fritzens-Sanzeno sajan identics cun ils Rets, ch'il center da questa cultura retica sa chattia dentant en il Trentino ed en l'Engiadina Bassa. Il circul da la Cultura da Golasecca al sidvest dal Grischun vala per regla sco circul lepontic u celtic-liguric. Il circul da las gruppas da las vals dal Rain alpinas, derasadas al nord ed en il center dal Grischun, vegn numnà circul cultural celtic u celtic-retic. Las truppas rom. vegnan ad avair inscuntrà durant lur campagna militara, interprendida en las Alps grischunas l'onn 15 a.C., la gronda diversitad culturala e linguistica dals Rets.  


Litteratura:
A. Zürcher, Urgeschichtliche Fundstellen Graubündens, 1982; ArGR; Churer Stadtgeschichte 1, 13-135; HbBG 1, 16-59; E. Nielsen, Chur, Marsöl. Eine spätpaläolithische Fundstelle im Bündner Rheintal, en: JHGG, 2002, 48-72; IG, 38-47.

Jürg Rageth

lemma precedents PreazPremonstratens lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: