e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Tujetsch
Vischnanca polit., cirq. Mustér, distr. Surselva (avant il 2001 Rain Anteriur), situada en la val al pe dal Cuolm d'Ursera (Alpsu) en la regiun da la funtauna dal Rain Anteriur. Il num T. vala per l'entira val dal Cuolm d'Ursera fin a Bugnei al cunfin da la vischnanca da Mustér. La vischnanca da T. cumpiglia, da la vart sanestra dal Rain, il lieu principal Sedrun e las fracziuns da Tschamut, Selva, Rueras/Dieni, Camischolas/Zarcuns, Gionda e Bugnei, da la vart dretga Surrein e Cavorgia. Fin il 1920 n'existiva nagina colliaziun directa sur il Rain. 1237 Thiuesch, tud. Tavetsch (fin il 1976). 1850 979 abit.; 1900 810; 1950 1'122; 1960 1'855 (construcziun da las ovras idraulicas Nalps e Curnera); 2000 1'525. Il Cuolm d'Ursera ed il Pass da la Crusch èn stads medemamain impurtants per la Val T. fin viaden il temp medieval tardiv. Il T. è vegnì colonisà davent da Mustér en il 9. e 10. tsch. e fascheva part da la Cadi. En las culegnas rum. situadas en il funs da la val vivevan enturn il 1300, sper ils libers (pievel cumin) e servs da l'abazia da Mustér, era servs da la claustra da Wettingen. A partir dal 12. tsch. èn immigrads Gualsers sur il Cuolm d'Ursera en la Val T. ed èn sa domiciliads a sanestra dal Rain, en il temp medieval tardiv èn tals vegnids da la Val Medel en la regiun da Surrein e Cavorgia (migraziuns secundaras). Els èn s'assimilads, numerus toponims e nums da famiglias tud. èn dentant sa mantegnids (Berther, Schmed/Schmid, Loretz e.a.). Las 66 culegnas attestadas en il 15. e 16. tsch. èn sa reducidas ad actualmain 11, la plipart è sparida durant il 18. tschientaner.
En il 13. e 14. tsch. han ils de Pultengia occupà ils uffizis da ministerials da l'abazia da Mustér. Il 1325 èn doc. vicini de Tuvez, il 1371 è il pur Petrus da Cavorgia daventà l'emprim mastral da la Cadi. T. furmava la segunda curt entaifer la dretgira da la Cadi. Il 1380 èn vegnidas fundadas las emprimas corporaziuns d'alp. Il 1390 èn ils da T. sa liberads dal tschains claustral (nursas), il 1622 da las dieschmas incassadas dals bains denter auas ed il 1745/55 da tut las dieschmas. Ils davos dretgs tributars da l'abazia èn scadids il 1866.
T. era fin enturn il 1950 ina vischnanca da purs. D'impurtanza economica è stada la "nuorsa tuatschina", allevada dal temp medieval tardiv fin viaden il 20 tsch. e sparida il 1940 dal T. (il 1954 è mort il davos exemplar en il parc d'animals Lange a Basilea). Las alps claustralas en la Val T. vegnivan utilisadas dapi il temp medieval tardiv era da purs da la Leventina e da la Val d'Ursera. Per il 17. tsch. è attestada l'explotaziun da minerals. Enturn il 1750 han ils da T. cumenzà a producir pignas-scalegl (crap da lavetsch), en ils onns 1863-1920 è la vaschlaria stada in'impurtanta branscha economica. Il T. ha ina lunga tradiziun d'emigraziun: il 1850 han bandunà var 200 Tujetschins la val per ir a star en l'America dal Nord resp. en ils Stadis Unids (Badus), ed ulteriurs 119 èn sa domiciliads en Baviera; a quella emigraziun è s'agiuntada en il 19. tsch. la lavur stagiunala dals Schuobacheclers en la Germania dal Sid. In emprim turissem modest ha pussibilità il 1863-65 la construcziun da la nova via sur il Cuolm d'Ursera ed il 1925-26 quella da la Viafier Furca-Alpsu. Cun l'avertura da la scola da skis (1929) e la construcziun da runals (1956-62) è il T. daventà ina destinaziun da sport d'enviern. Ulteriuras pussaivladads da gudogn han offert en il 20. tsch. l'industria da construcziun ed ina fabrica da nizzas. En ils onns 1957-67 èn vegnidas construidas las ovras idraulicas en las vals Nalps e Curnera e la centrala da quellas a Sedrun. Dapi il 1964 dispona T. d'in urden da construcziun com., dapi il 1972 d'ina planisaziun locala. Arrundaziun dal terren iniziada il 1982. Las scolas èn centralisadas dapi il 1968 a Sedrun e Rueras. Impuls per in ulteriur svilup da la regiun dueva dar la Porta Alpina, ina staziun da viafier sutterrana en vischinanza da Sedrun che dueva colliar la regiun cun la rait da viafier europeica da gronda prestaziun (project sistì il 2008). Il 2005 offriva il sectur terziar 63% da las plazzas da lavur. Part da la populaziun da lingua rum.: 2000 66,2%/75,3% (ML/Lindic).
Litteratura:
J.C. Muoth, Die Thalgemeinde Tavetsch, en: BM, 1898, 33-47; Kdm GR 5, 151-76; T.: igl andament da sia historia, 1987; D. Schönbächler, T., en: Disentis, 61/1994, nr 4, 74-78; P. a Spescha, Beschreibung der Val T. (1806), edì ed introd. dad U. Scholian Izeti, 2009.
Adolf Collenberg
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Tuer