Adisch

Adula

Il basegn da documentar, actualisar e far valair dretgs e pretensiuns ha favurisà il svilup da l'administraziun. Il dominis e possess han rendì necessari ina administraziun ch'è sa sviluppada l'emprim en ils centers da pussanza da la Baselgia e dal reginavel sco era en las claustras ed en las curts da la noblezza. En quella perioda èn sa furmads trais tips d'administraziun principals, numnadamain l'administraziun signurila, munic. e territoriala. La tendenza creschenta da metter en scrit ha promovì la constituziun da chanzlias ch'èn daventadas il center da l'administraziun: lur preschientscha constanta garantiva ina cuntinuitad, e lur actas ed archivs documentavan ils dretgs. L'administraziun pontificala (curia romana) e la chanzlia imperiala han servì durant il temp autmedieval e medieval tardiv da model en tut l'Europa.

Administraziun signurila

L'enconuschientscha da l'administraziun signurila en Rezia (ed en Svizra en general) sa basa o.t. sin ils archivs da las claustras e dals uvestgieus. Urbaris e rodels, q.v.d. registers da possess ed entradas, sco era dretgs dominicals documenteschan la pratica administrativa claustrala. Muntgs procuravan sezs per l'administraziun en il rom dals uffizis claustrals, uschia p.ex. il cellerar, il maister dal graun (administratur dal provediment da graun) u il maister dal tschains. L'administratur responsabel suprem era l'avat, resp. ses statalter (priur) cun agid dal chancelier (scrivant). Las posiziuns exteriuras eran suttamessas ad administraturs ecclesiastics (prevost) u seculars (mastral, migiur). Las claustras da mungias administravan lur possess en atgna autonomia e cun agid d'administraturs seculars u sut la surveglianza d'in administratur ecclesiastic u secular. L'aristocrazia, savens absenta en servetsch militar u feudal, delegava l'administraziun da ses signuradis ad uffiziants ed instituiva prefects en territoris pli gronds.
 
Administraziun municipala (citad da Cuira)

En la citad da Cuira è sa sviluppada dapi il temp medieval tardiv, sin basa da l'administraziun signurila da l'uvestgieu, l'administraziun com., survegliada dals cussegliers municipals. La cumpetenza administrativa è ida pass a pass da l'uvestg a quests ultims, saja quai tras emprest, tras pegn u tras cumpra da secturs da l'administraziun (fieras, munaidas, duana e.a.). Durant la constituziun da l'administraziun munic. ha profità la burgaisia o.t. da las difficultads finanzialas dal signur local per crear in agen apparat administrativ. Quest'administraziun aveva da s'occupar da taglias, da la fiera, dal mastergn, da dumondas da construcziun, da la giurisdicziun e da la segirezza interna ed externa. Ella aveva surtut da survegliar la fiera ed il mastergn e da controllar las mesiras, ils pais e las stadairas sco era la qualitad ed ils pretschs da la martganzia tras uffiziants engirads (p.ex. bulladers). La lavur administrativa sa scumpartiva sin glieud da la regenza privilegiada, uffiziants da professiun ed uffiziants engaschads a temp parzial. Ils comm. dals cussegls occupavan en tut ils secturs da l'administraziun munic. da Cuira ils posts da cader, concedids ad els per privilegi, ens. cun las entradas (Cumpra d'Uffizis). Veritabels uffiziants eran o.t. il scrivant da la citad ed uffiziants da la chanzlia.

Administraziun territoriala

In nov tip d'administraziun èn stadas las administraziuns territorialas da las Lias, constituidas a partir dal 14.-15. tsch., e l'administraziun da la Republica, creada a partir dal 1524, o.t. per il guvern en las Terras subditas. Ellas sa basavan en la Republica sin l'administraziun autonoma locala da las dretgiras autas, dals cumins e dals vischinadis ed en las Terras subditas sin las podestatarias sustegnidas da las elitas indigenas. Cunquai che la Dieta fed. (il forum instituziunal da la Republica) na furmava - per mancanza da cumpetenzas legislativas ed executivas - nagina autoritad centrala, n'è era betg sa constituida ina administraziun centrala u ina chanzlia; il scrivant da Cuira funcziunava sco scrivant uffizial a dietas fed. ed a congress. La qualificaziun necessaria s'acquistava el en la pratica, tras l'occupaziun da posts uffizials u tras studis cameralistics ad universitads estras.
 

La creschientscha da l'apparat statal è in dals fenomens centrals da la birocratisaziun e modernisaziun en il 20. tschientaner. In fenomen ch'è sa manifestà pli fitg sin il champ chant. e com. che sin quel federal. Era l'augment da las expensas chant. è stà pli grond dapi il 1950 che quel da la Confederaziun. Il surpais da l'executiva visavi la legislativa è stà medemamain pli marcant al nivel chant. che a quel fed., cunquai che las administraziuns chant. stuevan funcziunar fermamain tenor normas federalas. En la segunda mesadad dal 20. tsch. è il federalissem executiv daventà il modus dominant en l'accumpliment dad incumbensas confed.; la Confed. sa limitava a relaschar leschas e surlaschava lur execuziun als chantuns. Il project per ina nova distribuziun da las incumbensas tr. la Confed. ed ils chantuns (1971-91) è stà in'emprima tentativa da refurmar il federalissem, ina renovaziun dal sistem fed. n'è dentant betg resultada da quel project. Il 1994 è vegnida lantschada la Nova perequaziun finanziala tr. la Confed. ed ils chantuns (NPF/NFA), entrada en vigur il 2006. La collavuraziun tr. ils chantuns sin il champ da l'administraziun ha ina lunga tradiziun, ed il 2001 han p.ex. gì lieu 18 conferenzas da directurs, tschintg conferenzas da las regenzas sco era la Conferenza da las regenzas chant., fundada il 1993.

Administraziun departamentala

Gia en il 19. tsch. eran activs magistrats professiunals. La Chanzlia chant. furmava il coc, enturn il qual è sa constituida in'administraziun centrala. Ils departaments ierarchisads, dirigids da mintgamai in comm. da la Regenza, en ils quals èn reunids da princip tut ils posts da l'administraziun chant., èn naschids pir a partir dal 1894. Fin alura tgiravan cumissiuns permanentas (sort da milissas), sustegnidas administrativamain, ils divers champs sco il militar, la polizia, la construcziun da vias, ils affars da scola ed il pauperesser. Auters secturs spezials suttastevan ad uffiziants particulars che n'eran betg responsabels visavi la Regenza, ma visavi il Cussegl grond u la tschentada da cumin; quels vegnivan p.p. accumpagnads dad auters funcziunaris u cumissiuns permanentas, p.ex. da l'inspectur da scola e da la direcziun da la Banca chantunala. Process da modernisaziun en l'administraziun chant. vegnivan instradads per regla cun precauziun ed en pitschens pass. Impuls han dà l'impurtanza creschenta dals affars, p.ex. innovaziuns tecnicas sco l'introducziun da l'elavuraziun electronica da datas (EED) a partir dal 1970. La crisa da las finanzas publicas e la midada da l'ambient economic ed ideologic han provocà en ils onns 1990 en plirs chantuns refurmas administrativas d'ina radicalitad betg usitada fin alura, sco p.ex. l'aboliziun da la durada d'uffizi per funcziunaris, il New Public Management u la reorganisaziun da las structuras dals departaments.

Administraziun communala

A l'intern dals chantuns exista ina subdivisiun territoriala: l'unitad da basa dals chantuns è la vischnanca. Il chantun Gischun enconuscha, sper la vischnanca politica, in u plirs tips da vischnancas spezialas, p.ex. la vischnanca burgaisa e la pravenda. Il dumber da las vischnancas politicas è sa reducì da 220 il 1970 a 180 il 2010. Il svilup demografic ha effectuà ina diminuziun da la funcziunalitad dal sistem com. ed in rinforz adequat da la necessitad da collavurar sin il champ administrativ intercommunal (per evitar ina fusiun u sco fasa preliminara ad ina tala). Fusiuns vegnan promovidas fermamain (resp. sfurzadas materialmain) dapi il 2006 tras il nov urden da perequaziun finanziala.

Administraziun parastatala

Il term da l'administraziun parastatala cumpiglia unitads administrativas daventadas autonomas sco era organisaziuns semistatalas u privatas cun incumbensas publicas, p.ex. associaziuns e corporaziuns. Tr. ils secturs public e privat n'existan betg clers cunfins, ma plitost ina zona cun passadis fluctuants, nua ch'il caracter public dad instituziuns, acturs e proceduras divergescha. Questa zona intermediara cumpiglia structuras furmadas tenor il sistem da milissa, en las qualas ils vischins èn activs en uffizi accessori u d'onur, senza retrair per quai ina paja. Corporaziuns territorialas, che pon occupar mo paucs funcziunaris en professiun principala, sa basan prevalentamain sin talas structuras da milissa. L'augment demografic e duairs daventads pli cumplexs han dentant stimulà era numerusas vischnancas pitschnas e mesaunas da professiunalisar pli ferm lur administraziun en in'emprima fasa cun engaschar chanzlists cun ina furmaziun spezialisada (1979 50% da las vischn.) ed in president (a temp parzial) remunerà. En l'agricultura èn las structuras parastatalas, oriundamain per il pli organisaziuns d'agid vicendaivel, da gronda impurtanza. Cun la liberalisaziun da l'agricultura en ils onns 1990 han questas structuras parastatalas cumenzà a sa midar. Custs da persunal da l'administraziun chant.: 1950 9 miu. frs; 1970 47; 1990 232; 2000 333. 
 
 
 

Adisch

Adula