e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Lia da las Diesch Dretgiras (LDD) Lia grischuna per la protecziun da la natira  Lia Grischa [Lia Sura] La LG - numnada oriundamain Lia Sura - č sa constituida tras l'uniun da 21 cumins da las vals dal Rain Anteriur e Posteriur, dal Mesauc e Calanca. Trais chaus feudals da la Val dal Rain Anteriur, numnadamain Johannes von Ilanz, avat da Mustér ed iniziant principal, il barun Ulrich II de Razén ed il barun Albert de Sax-Mesauc čn s'unids ils 14-2-1395 cun deputads dals cumins a Glion en ina lia perpetna, a la quala čn s'associads tschintg dis pli tard era il cont Johann de Werdenberg-Sargans cun ils Libers da sur il guaud (da Flem). Il motiv per quest'allianza č stŕ ina seria da charplinas tr. ils signurs de Belmont, Werdenberg e Razén e l'uvestg da Cuira (Lia Naira), ma era entaifer la noblezza bassa. Il mastergn, il commerzi ed il traffic avevan qua tras subě gronds donns. Cun la lia stipulada a Glion vulev'ins restabilir la segirezza sin las vias, pussibilitar il commerzi ed il traffic liber e garantir il dretg da l'um cumin davant dretgira. Las cunvegnas per il mantegniment da la pasch publica cumpigliavan puniziuns severas per assassinats, ladernitschs ed incendis. Ils 4-4-1399 č era il signuradi dal Crap S. Barcazi, suttamess al cont de Werdenberg-Heiligenberg, s'uně cun sia glieud a Trin e Termin e cun la duana a La Punt/Rehanau a la Lia Sura. Ils 24-5-1400 č la Lia Sura, che cumpigliava ussa tr.a. l'entira Val dal Rain Anteriur, s'accordada cun Glaruna da garantir als martgadants e commerziants da muvel glarunais la segirtad sin las vias da pass vers il sid (Veptga, Pass dal Lucmagn, Cuolm Val). Ils 16-3-1424 č la Lia Sura vegnida reaffirmada, approfundada ed amplifitgada a Trun sut l'ischi legendar, e sa numna dapi alura Lia Grischa. Il num deriva prob. dals vestgids producids dal ponn grisch per l'um cumin, pli tard č el alura vegně attribuě a tut ils Grischuns ed al chantun Grischun. Ultra dals trais signurs feudals principals avevan ussa era las vischnancas ed ils Libers da sur il guaud ina represchentanza pli ferma a Trun. Ils conclus dal 1395 čn vegnids amplifitgads cun resoluziuns d'admoniziun e d'agid vicendaivel, per garantir la protecziun dal possess ed ina meglra giurisdicziun. Trun č vegně designŕ sco sedia d'ina dretgira imparziala da la LG che serviva da dretgira d'appellaziun. Da las trais Lias reticas, reunidas dali il 1524 en la Republica da las Tris Lias possedeva mo la LG ina pussanza giudiziala centrala; ella č era stada la suletta ch'aveva introducě ina giurisdicziun civila unitara (Istorgia dal dretg). Il 1424 čn s'associadas era la Val dal Rain Anteriur, la Mantogna-Tusaun, la Val Schons ed il Valragn cumplainamain a la LG. Cun ils pass da transit dal Spleia e dal S. Bernardin, che colliavan, ultra dal Lucmagn, il territori da la LG cun il sid, ha quella cuntanschě dapli impurtanza geostrategica. Cun il consentiment dal cont Johann de Sax č la part sura dal Mesauc entrada ils 23-4-1480 en la LG ch'ha rinforzŕ la collavuraziun en il territori retic cun sa colliar cun parts da la Lia da la Chadé (1406 e 1425), cun Cuira ed ils Quatter Vitgs (Eigias, Zezras Termin, Vaz Sut, 1440) e cun la Lia da las Diesch Dretgiras (1471). La LG č daventada la forza principala en las activitads exteriuras da l'entir Grischun (campagnas militaras en Vuclina 1486-87, contract da mercenariat cun la Frantscha 1496, allianza cun la Confed. 1497, campagnas milanaisas 1512). Ina lita cun la LCD per la precedenza č vegnida reglada il 1550 cun in cumpromiss: en missiuns a l'exteriur ed en campagnas militaras aveva la LG ina posiziun da preferenza; en dumondas da sigillaziun eran las duas lias da princip egualas, en la pratica aveva dentant la LCD cun ses bundspresident in avantatg, perquai che Cuira era pli savens il lieu da reuniun dals deputads esters. Entaifer la LG avevan las regiuns dals anteriurs chaus feudals principals (Cadi, Lumnezia-Foppa-Flem, Vuorz-Sursaissa-Razén) in ferm surpais politic, perquai che mo glieud da questas trais regiuns aveva da vegl ennŕ il dretg d'acceder en roda da dus onns a l'uffizi suprem dal landrehter (chau-derschader e chau-lia). Fam. d'autras regiuns transferivan perquai savens lur domicil en ils lieus cun tals privilegis. Il 1798 č sparida la LG sco part dal Stadi liber da las Trais Lias, ella ha perň survivě sco part da l'organisaziun politica dal chantun Grischun dal 1803 fin il 1851/54.   Archiv: ASGR, actas dal pajais. Funtaunas: FDR. Litteratura: P.A. Vincenz, Der Graue Bund, en: Fetschrift zur fünfhundertjährigen Erinnerung, 1924, 151-285; Head, Demokratie; HbBG 1 e 2; IG, 87 s., 112-15; Simmen, Wappen. Martin Bundi  Lia da las Diesch Dretgiras (LDD) Lia grischuna per la protecziun da la natira  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: