e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Mantinadas Maranta, Edgar  Mantogna Chastè, signuradi e cumin, dal 1851-2000 part dal distr. cun il medem num, dapi alura part dal distr. da Valragn. La M. sa chatta sin la spunda sanestra dal Rain Posteriur tr. la Viamala e la stretga a Giuvaulta. Ella cumpiglia las vischnancas da Cazas e Tusaun construidas lung la via en il fund da la val, ils vitgs a mantun da Masagn e Tartar en la part sut da la M., Preaz, Sarn e Purtagn en la part dadora sco era Flearda ed Urmagn e l'abitadi sparpaglià da Tschupegna en la part dadens. 1380 ze Haintzenberg, tud. Heinzenberg. Populaziun en il cirquit da Tusaun (cuntegna tut las vischnancas da la M.): 1803 2'484 abit.; 1850 3'109; 1900 3'181; 1950 4'400; 2000 5'571. Restanzas d'abitadis dal temp neolitic, o.t. en la regiun da Cazas. Ins suppona che la via da transit rom. traversava la M. avant (resp. suenter) il trapass da la Viamala. En l'«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840) è la regiun menz. sco part dal Ministerium Tumiliasca. La claustra da canonissas a Cazas, che possedeva en il 12. tsch. tschintg grondas curts (curtes), è daventada la proprietaria da terren la pli impurtanta da la M. En il 14. tsch. èn Gualsers, colons da lingua tud., sa stabilids en la regiun da Tschupegna. Il num tud. Heinzenberg deriva da la fortezza omonima construida enturn il 1200 en vischinanza da Preaz, sedia dals baruns de Vaz. A quests signurs èn suandads il 1338 ils conts de Werdenberg-Sargans ed il 1383 ils baruns de Razén. Il 1459 è il signuradi puspè passà als Werdenbergs, il 1475 a l'uvestg da Cuira. En il 14. tsch. tscherniva il signur territorial il mastral d'ina proposta da trais candidats fatga dals trais cumins da la M. (Flearda, Purtagn, Preaz, Sarn, Urmagn), Tusaun (vischinadis da Tusaun, Cazas, Masagn, Tartar) e Tschupegna. A partir dal 1475 ha il prefect (landfoct) episcopal da Farschno presidià ils process criminals. A Purtagn è sa constituida ina communitad da purs libers ch'exercitava autonomamain la giurisdicziun civila, integrada pli tard en il cumin da la M. Il 1709 ha la M. cumprà ora ils dretgs feudals episcopals. Entaifer la LG han las trais dretgiras menz. furmà, ens. cun la Stussavgia, la dretgira auta da Tusaun. Ecclesiasticamain appartegneva la M. a la baselgia da S. Gion/Reziòlta, ma a partir dal 1505 ha la baselgia parochiala da S. Gagl a Purtagn servì als fidaivels da l'entira regiun. Suenter il 1525 èn tut las vischnancas, cun excepziun da Cazas e d'ina minoritad a Tartar, aderì a la Refurma. Il 1473 ha la nova via da la Viamala promovì il svilup da Tusaun, Cazas e Masagn. A partir dal 18. tsch. han bovas devastà repetidamain l'intschess da l'Anugl. Suenter il 1800 han ins gudagnà nov terren agricul en il fund da la val. La construcziun da la nova via da transit 1818-23 ha effectuà in augment dal traffic. Il 1896 è Tusaun vegnì collià cun la Viafier retica; las vias charrablas sin la M. èn vegnidas construidas tr. il 1893 ed il 1904. Il 2002 predominavan en la part sura da la M. l'agricultura ed il turissem, a Cazas ed en il center regiunal da Tusaun il commerzi ed il mastergn. La M. è oz germanisada quasi totalmain. La part da la populaziun da lingua rum. è crudada il 2000 en tut las vischnancas da la M. sut 5%/10% (ML/Lindic). Litteratura: Schwarz, Gerichtsorganisation, 52-57; E. Camenisch, Das Ringen der Gerichtsgemeinden Heinzenberg, Thusis und Tschappina um ihre politische Unabhängigkeit 1475-1709, en: BM, 1948, 257-77; Clavadetscher/Meyer, Burgenbuch, 154-56. Jürg Simonett  Mantinadas Maranta, Edgar  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: