e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Fameglia d'alp Famiglia  Famegls e fantschellas Sco famegls e fantschellas eran occupads en il servetsch chasan ed en l'agricultura creschids ed uffants che stevan en relaziun da dependenza cun lur patrun. La situaziun sociala ed economica da la fameglia era differenta per quai che reguarda la schlattaina, la vegliadetgna e las incumbensas. Entant ch'ina part da quella sa chattava en ina posiziun da dependenza mo fin a la maridaglia ed a la fundaziun d'ina atgna fam., restavan auters per tscherts temps u per vita duranta en in rapport da servitid (ils uffants durant l'entira stagiun libra da scola che durava fin otg mais avant e tschintg fin sis mais suenter il 1900). La fameglia survegniva per regla dunsena ed alloschi, vestgids (tenor basegn) ed ina paja modesta en daner contant. La paja da las dunnas era per ordinari considerablamain pli bassa che quella dals umens. La populaziun citadina, decimada periodicamain tras epidemias, vegniva cumpensada cun migrants da la champagna che gievan en plazza tar nobels, commerziants e mastergnants u che lavuravan sco schurnaliers. A la giuventetgna masculina da las classas ruralas, solitamain purs subalterns, offrivan las citads occupaziuns alternativas al servetsch mercenar.</p> <elirbold><em><br /> </em></elirbold> <p>La posiziun dals famegls e da las fantschellas entaifer il dretg chasan era definida en la societad patriarcala dal temp medieval e dal temp modern tempriv tras la subordinaziun al patrun-chasa (masser) che cumandava las festas e che pudeva chastiar; il masser e la massera purtavan la responsabladad per la conduita cristiana da tut ils members da la chasada. En il tegnairchasa, il sectur da lavur da las dunnas, lavuravan las fantschellas che vegnivan instruidas da la massera. <br />En l'economia rurala giugava la fameglia, tut tenor la furma economica dal bain, ina rolla differenta. En las regiuns purilas cun in'agricultura intensiva e diversifitgada (p.ex. cun viticultura) engaschavan fam. bainstantas famegls e fantschellas ch'ellas recrutavan da fam. da purs pitschens da las regiuns cun lavurers a domicil; quels lavuravan sco schurnaliers e schurnalieras cun domicil stabel. Fam. senza nagin possess eran raras tar ils vischins domiciliads, ma in dumber considerabel da chasadas aveva memia paucas resursas per pudair viver mo d'in agen manaschi puril. Ellas eran sfurzadas da meglierar lur basa economica cun prender a tschains ulteriur terren, ir a schurnada (umens e/u dunnas) u prestar lavur artisanala. Lur part a la populaziun fascheva prob. bundant in terz da las chasadas. Tr. il famegl ed il schurnalier sa chattava il famegl temporar che sa laschava engaschar per trais fin quatter dis l'emna. En cas dad activitads limitadas temporarmain, sco p.ex. la racolta dal fain e la vendemia, era usitada la schurnada. Uschia occupavan ils purs en las regiuns pli autas da la Valragn, nua ch'ins aveva da far bler fain en pauc temp, savens praders da la Val Stussavgia vischina, autras regiuns engaschavan lavurers dal Montafun, dal Tirol e da la Vuclina.</p> <elirbold> </elirbold> <elirbold><em> </em></elirbold> <p>A l'epoca da l'industrialisaziun è il servetsch da la fantschella sa transfurmà en quel d'ina servienta (solitamain pajada mal) ch'aveva obtegnì ina nova posiziun a l'intern da la chasada burgaisa a partir dal 18. tschientaner. Ses status bass dad "estra en chasa" steva en cuntradicziun cun l'ideal burgais da l'intimitad dal circul familiar. La provegnientscha da bleras servientas da territoris rurals da la Svizra e da citads e vischnancas da pajais limitrofs revelavan a moda anc pli sensibla la distanza sociala cun la burgaisia. Fin viaden il 20. tsch. na giudevan ils emploiads chasans nagina protecziun legala effectiva. Cun l'introducziun dal dretg d'obligaziun il 1883 èn las ordinaziuns chant. davart l'engaschament da servientas e servients vegnidas remplazzadas tras ina regulaziun fed. summarica. Era la revisiun dal dretg d'obligaziun dal 1912 n'ha midà nagut vi da las directivas manglusas areguard il temp da lavur, il dretg a temp liber, ils dis firads, l'alloschi e la dunsena da la fameglia. Emprovas d'introducir regulaziuns chant. davart il temp da lavur e da relaschar leschas davart ils dis da paus n'han gì nagin success causa la resistenza da las societads da dunnas burgaisas. Sin iniziativa da las societads da servientas e servients burgaisas, socialistas e cristianas è entrà en vigur il 1923 l'emprim contract da lavur normativ per servientas che valeva per las citads da Turitg e da Wintertur. Pir suenter la Segunda Guerra mundiala è la relaziun patriarcala dals emploiads visavi il patrun-chasa sa sviluppada ad ina relaziun da submissiun tenor il dretg d'obligaziun. <br />La modernisaziun da chasas e curts, la mecanisaziun dals manaschis purils e la regressiun considerabla dal dumber d'uffants per fam. suenter il 1960 han diminuì fermamain il basegn da famegls, fantschellas e schurnaliers. La lavur d'uffants ordaifer l'atgna fam. - fitg derasada p.ex. en Val Lumnezia anc en ils onns 1950 -  è sparida. A l'intern da questa gruppa furman ils <elirlink href="aid:2790">Schuobacheclers</elirlink> in'atgna categoria. <br />Proverbis rum. en connex cun la fameglia: "Al famagl pazienza, al patrun prudenza"; "In bien fumegl ei da ludar, mo malmaneivel dad anflar"; "Ir en survetsch il venderdis porta buca cletg ni a fumegls ni a fumitgasas".</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: DRG 6, 67-72; HbBG 2, 25-31; HLS 5, 347-49. Adolf Collenberg  Fameglia d'alp Famiglia  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: