e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Federaldemocrats Federaziun  Federalissem Il term deriva dal lat.<em> foedus</em>, rum. lia. Ina definiziun unitara dal term n'è betg pussaivla. Il federalissem designescha l'uniun dad unitads politicas pli pitschnas en ina furmaziun politica autonoma pli gronda, cun il mantegniment da l'autonomia dals urdens pitschens. El è dentant era in program politic, in stil d'acziun politic ed in princip per la creaziun da cuminanzas politicas che sto vegnir reponderà en mintga situaziun istorica. Il federalissem pretenda la pluralitad en l'unitad, l'integraziun dad unitads pli pitschnas che restan politicamain e giuridicamain autonomas. El sa basa sin l'egualitad ierarchica dals urdens pitschens cun l'urden cumplessiv e pretenda subsidiaritad e solidaritad. Tenor il princip da la subsidiaritad duai il nivel surordinà surpigliar mo quels pensums ch'il nivel subordinà na po betg ademplir u che tangheschan interess impurtants da la federaziun sco tala. Da l'exigenza da solidaritad resulta l'obligaziun da prestar succurs vicendaivel. Finalmain pretenda il federalissem la cundecisiun e la participaziun dals urdens parzials a l'urden global. En la pratica è il stadi federal la pli impurtanta furma d'expressiun dal federalissem, cun quai ch'el cumbinescha elements federativs e centralistics. Noziuns oppostas al federalissem èn il centralissem e l'unitarissem.</p> <p>Las Trais Lias han enconuschì da bell'entschatta dietas federalas, a las qualas ils singuls cumins delegavan lur represchentants munids cun instrucziuns u plainpudairs. L'instituziun da las dietas era vegnida francada en la Brev da federaziun dal 1524 concernent la Dieta federala. En la Republica da las Trais Lias, organisada sco stadi federal, giudevan las Lias, las dretgiras autas ed ils cumins (ed entaifer quels era ils vischinadis) in'autonomia extendida. La Dieta federala da las Lias percunter aveva sulettamain la cumpetenza da reglar las relaziuns cun l'exteriur; sias decisiuns suttastevan dentant al referendum. Suenter l'interludi centralistic da la Helvetica han ins puspè aspirà dapi la Mediaziun (1803) ad ina structura statala decentrala cun in enragischament local u regiunal. La Const. federala dal 1848 ha chattà in equiliber tranter aspiraziuns centralisticas e federalisticas, accentuond l'autonomia e l'independenza dals singuls chantuns. Il transferiment da cumpetenzas al stadi central (numnadamain da la legislaziun sociala) ha era provocà retransferiments surtut da las incumbensas executivas (federalissem executiv) e maschaidas da cumpetenzas tenor criteris federalistics.</p> <p> </p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Z. Giacometti, Schweizerisches Bundesstaatsrecht, 1949 (reelavuraziun da l'emprima part da l'ovra omonima da F. Fleiner); E. Deuerlein, Föderalismus, 1972; F. Schuler, Das Referendum in Graubünden, 2001; HLS 4, 587-91; A. Vatter, Föderalismus, en: Handbuch der Schweizer Politik, edì dad U. Klöti e.a., 2006<sup>4</sup>, 79-102. Adolf Collenberg  Federaldemocrats Federaziun  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: