e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Finstermünz Firmian, Carl  Firads Dis da festa solitamain da derivanza ecclesiastica, per part cun ragischs precristianas. Durant l'entir temp medieval aveva l'uvestg il dretg da fixar ils firads per sia diocesa. A la fin dal 10. tsch. èn las canonisaziuns papalas daventadas usanza, permettend a las autoritads ecclesiasticas da controllar meglier ils cults. Confurm a l'intensitad locala u regiunala dal cult existivan differents grads e furmas da la veneraziun liturgica resp. populara che gievan da la simpla menziun dal sontg fin a processiuns e gieus religius. Als sontgs patruns vegnivan consecrads chapluttas, baselgias ed altars (<elirlink href="aid:2116">Patrocinis</elirlink>). <br /> L'aboliziun dal cult dals sontgs en las plaivs ref. ha midà radicalmain la vita da mintgadi che vegniva determinada dal chalender liturgic. Il grond dumber da festas da sontgs ha incità ils refurmaturs da celebrar mo anc festas fundadas sin il Nov Testament. Ils lieus cat. han mantegnì l'emprim la pratica dal temp medieval tardiv, els han dentant dà dapli paisa als cults existents, o.t. a quels marians. Ina cesura en il chalender da festas cat. ha fatg papa Pius V il 1570 cun limitar las festas da sontgs. <br /> En la Veglia Republica procuravan mandats ecclesiastics, cat. e ref., sco era tschentaments da firads per ina sanctificaziun severa da la dumengia e dals firads. Quests mandats cuntegnevan generalmain admoniziuns davart il cumportament public e privat (mandats morals), obligaziuns religiusas, scumonds u prescripziuns economicas, els variavan dentant per quai che reguarda la severitad da lur applicaziun e la puniziun en cas da surpassaments. La sanctificaziun da las dumengias e dals firads na vegniva dentant betg adina observada, o.t. betg dals berniers e dals viturins. Sin appel da las dietas èn alura intervegnidas las vischnancas a moda severa. Ils plevons concedevan per regla dispensaziuns dal repaus da dumengia, per part en accordanza cun las autoritads secularas. Ils statuts da l'Engiadin'Ota (anc cat.) dal 1544 fixavan trenta firads ch'eran da respectar sco dumengias (firads cumandads); ils surpassaments ils pli pitschens vegnivan chastiads cun multas da 20 curunas. Suenter la Refurmaziun èn restads anc set firads sco era las pregias da la mesemna u da la gievgia, a las qualas avevan da far part almain ina persuna per fieu. Il di da la pregia eri scumandà da lavurar e dad ir sin via u a l'ustaria avant e durant la pregia. En la part ref. dal Grischun rum. è la noziun da firads sa limitada successivamain als firads suenter il di da s. Steffan, Bavania, glindesdi da Pasca e Tschuncaisma. <br />La vischnanca cat. da Vaz ha mantegnì ina trentina da firads fin viaden il 20. tsch., autras vischnancas cat. avevan determinà in dumber sumegliant u perfin in dumber pli aut da firads cumandads (p.ex. Anzainzas), da mez firads (firads levs, p.ex. ils apostels) e da firads facultativs (dis da devoziun). Tujetsch aveva anc intgins uschen. firads perbon, v.d. dis da devoziun per uraziuns spez. cunter catastrofas e per supplitgar la buntadaivladad divina. Ils firads avevan effects negativs sin il traffic e sin la lavur en las vischnancas e regiuns pariteticas. A Domat p.ex. vegniva il traffic da transit bloccà cun ina chadaina dapi il 1654. Vischnancas cat. stuevan vegnir sviadas durant ils firads, cas cuntrari eran ins sfurzà da spetgar fin il proxim lavurdi. Ultra da quai cumplitgavan ils differents chalenders (p.p. en vigur fin il 1812) anc la situaziun. Il 1837 aveva Alois de Latour crititgà il grond donn economic chaschunà tras il dumber excessiv da firads en regiuns cat., provocond qua tras ina critica vehementa cunter el. Il 1841 ha alura il papa accordà sin dumonda dal <elirlink href="aid:820">Corpus catolic</elirlink> ina reducziun dals passa 50 firads en Surselva.<br /> Ultra dals firads ecclesiastics ha la Dieta determinà anc il 1832 la terza dumengia da settember sco di da rogaziun fed., e dapi il 1993 è il 1. d'avust (<elirlink href="aid:1090">Festa naziunala</elirlink>) in di liber. Tenor la lescha federala da fabrica dal 1914 pudevan ils chantuns designar otg firads l'onn che valevan sco dumengias. Questa regulaziun è vegnida surpigliada suenter la Segunda Guerra mundiala en la lescha da lavur ed integrada en las regulaziuns chant. davart ils dis da repaus. Il 1911 ha papa Pius X reducì rigurusamain il dumber da firads, e suenter il 1960/70 han ulteriurs firads pers lur caracter generalmain valaivel, p.ex. il di da s. Giusep (19 da mars) u l'Immaculata concepziun (8 da dec.). Entant ch'ils firads han pers plaunsieu lur muntada e lur cuntegn religius, han o.t. ils dis da Pasca, Tschunchaisma e Nadal survegnì dapli impurtanza sco facturs turistics e commerzials. Ils firads pussibiliteschan fins d'emna prolungadas u vegnan savens utilisads per prender in'emna da vacanzas.</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: J.C. Linard, Poôs et Sanctificatiun del di del Segner […], 1691; F. Maissen, Über Sonntagsruhe, Feiertage und Kirchendisziplin im Alten Bünden (16.-18.Jh.), en: BM, 1966, 300-25; DRG 6, 351-56; HLS 4, 451 s.; 6, 203-06. Adolf Collenberg  Finstermünz Firmian, Carl  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: