e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Lumins [Almens], von Luorscha  Lumnezia, Val Vallada laterala la pli extendida dal Rain Anteriur, cirq. Lumnezia, distr. Surselva (fin il 2001 Glogn), cumpiglia l'intschess idrografic dal Glogn fin a sia sbuccada en la Val dal Rain Anteriur. Al cirquit politic appartegneva fin il 2009 Surcuolm (fusiun cun Flond a Munduan) che sa chatta da la vart da Sursaissa, entant che las vischn. da Riein e Pitasch, situadas sin la spunda dretga dal Glogn a l'entrada da la val, na fan betg part da quel. Il cirquit da L., constituì il 1851/54, correspunda territorialmain a la veglia dretgira auta. La dretgira da Val, vischn. da lingua tud., era separada istoricamain da quella da la L. Ca. 840 <em>Leugunutia<em>,</em> Leunizze</em>, <em>Leunicia</em>. <br />Dal temp da bronz tempriv e mesaun datescha la culegna da Crestaulta/Surin (vischn. da Lumbrein), l'inventari da chats da la quala lascha presumar ina cultura da purs e pasturs sedentars. A Vella è attestada ina culegna dal temp da bronz tardiv, entant ch'ins ha scuvert ad Uors e Surcasti chats singuls. Munaidas rom. a Vella, Lumbrein e Degen. La baselgia da S. Vintschegn a Pleif/Vella, erigida prob. en il 6./7. tsch., è in exempel classic per ina baselgia da vallada. La plaiv gronda ha cumpiglià fin a l'entsch. dal 14. tsch., ultra da la vallada da la L., era la Val S. Pieder. Val è daventada ina plaiv autonoma enturn il 1300, Fraissen (oz Degen) enturn il 1345. Il process da separaziun da las autras plaivs ha durà dal 16. fin viaden il 20. tsch. ed è vegnì terminà cun Peiden il 1910. Duin è stada la suletta vischnanca da la L. ch'ha aderì a la Refurmaziun (1526). <br />Ils bains roials, menz. en l'«Urbari curretic dals bains imperials», èn vegnids dividids gia en il 9. tsch. tr. numerus vasals, il pli impurtant dals quals era l'uv. da Cuira. En il 13. e 14. tsch. èsi reussì als baruns de Belmont da reunir div. signuradis pli pitschens; cun l'agid dals Lumnezians èn els sa fatgs valair il 1352 en la faida cunter ils conts de Werdenberg-Sargans. Tenor ina legenda da la fin dal 18. tsch. duain las dunnas da la val avair decidì la sort da la battaglia a Porclas. Suenter la mort dal davos Belmont (1371), è la chastellania passada als baruns de Sax-Mesauc ch'han engaschà indigens sco sutchastellans. Il 1395 han ils Lumnezians aderì cun ils medems dretgs sco ils signurs de Sax-Mesauc a la Lia dals signurs da Glion, precursura da la LG. Il 1457 han ils Rumantschs residents en la L. relaschà ina lescha cunter l'immigraziun dad esters, drizzada betg mo cunter ils Gualsers, mabain era cunter ils Blegnascs che s'acquistavan cuntinuadamain alps sin territori lumnezian. Il 1483 ha Johann Peter de Sax-Mesauc vendì ses possess en la L. a l'uv. da Cuira. Il 1538 è la L. sa cumprada libra dals dretgs episcopals. A l'intern da la LG furmavan ils dus cumins da Val e L. la dretgira auta da L. La dretgira bassa vegniva exercitada d'in mastral (L.) resp. d'in landamma (Val).<br />En la segunda mesadad dal 17. tsch. ha la L. enconuschì ina fluriziun da la litteratura religiusa rum. ed ina gronda activitad da construcziun (baselgias). La part rum. da la L. ha adina fatg part da la zona interalpina cun in'economia autarca. En la segunda mesadad dal 19. tsch. ha inizià in ferm moviment d'emigraziun en ils Stadis unids da l'America ed en Frantscha. Mesiras da raziunalisaziun, prendidas suenter la Segunda Guerra mundiala, han provocà ina reducziun considerabla dals manaschis purils. L'emigraziun intensiva ha pudì vegnir franada pir cun il svilup turistic, inizià (surtut cun bogns termals) en la segunda mesadad dal 19. tschientaner. A partir dals onns 1870 è la val vegnida averta successivamain cun la construcziun da vias davent da Glion ch'è daventà qua tras il lieu da transtgargiada il pli impurtant per la L. A partir dal 1900 han ils lieus turistics e da cura dal Grischun offert durant la stagiun d'enviern pussaivladads d'occupaziun era a la populaziun da la L. Cun la votaziun dal pievel dal 1988 è Val daventà ens. cun Vella, Lumbrein ed Uors il quart lieu da cumin dal cirquit. Part da la populaziun da lingua rum.: 2000 90,4%/67,3% (ML/Lindic). Actualmain (2010) vegn discutada la fusiun da pliras vischnancas.<br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Kdm GR 4, 2-8, 143; R. Projer, Das L., en: JHGG, 1986, 177-84; D. Capaul e.a., L. und Valsertal, 1988; D. Blumenthal e.a., Kulturführer Val L. und Vals, 2000; Simmen, Wappen, 261 s.; LQ, 8-4-2009. Duri Blumenthal  Lumins [Almens], von Luorscha  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: