e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Independenza Industria da chasa  Industria La noziun industria designescha en general ina furma da producziun (en massa) cun in aut grad da mecanisaziun ed automatisaziun en confrunt cun la producziun artisanala. En quest sectur economic vegnan materias primas betg adattadas al diever quotidian elavuradas mecanicamain a bains da producziun u da consum. <br /> En connex cun la producziun da textilias e da minerals metallics discurran ins fin enturn il 1800 da "protoindustria" (producziun avant la mecanisaziun industriala moderna). Ils talers e mulins d'aua èn stadas las emprimas maschinas attestadas en numerusas vischnancas da la Currezia dapi l'«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840). Dasperas existivan falluns e sfruschs per l'elavuraziun da textilias, e l'industria da <elirlink href="aid:2073">minieras</elirlink> disponiva da pumpas, fullas e fols che vegnivan mess en moviment cun agid da forza idraulica. Minieras da fier èn doc. gia per il temp preistoric en il Grischun. En il temp medieval tardiv han existì minieras en il Grischun Central sco era en las regiuns dal Bernina e dal Fuorn, a Tavau ed en Surselva. Enconuschientschas pli precisas per l'explotaziun da metal cun agid da furns èn attestadas pir per il temp modern. Ils miniers ed ils gestiunaris da l'elavuraziun da metal eran solitamain spezialists da l'exteriur. Dals possessurs nobels èn ils manaschis alura passads a societads che laschavan transportar la crappa - cun pli u main cuntegn mineral e cun custs immensas - da chavas per gronda part autsituadas giuador en las vals. Il basegn da charvun da lain per ils furns a Ferrera, Seglias e Bellaluna sper Filisur sco era al Schmelzboden a Tavau ed al Fuorn ha provocà runcadas da guauds a l'engronda. La plipart da las textilias vegniva elavurada anc fin viaden il 19. tsch. da l'industria chasana (<elirlink href="aid:1422">Lavur a chasa</elirlink>). La filandaria da saida dal 17. e 18. tsch. sco era l'editoria cun la filandaria da mangola e la stampa sin taila dal 18. tsch. vegnivan dentant attribuidas a la protoindustria. Tenor indicaziuns d'in editur garantiva quel tip d'industria a passa milli Grischuns in gudogn accessori. Tuttina eran las manufacturas grischunas plitost grondas interpresas artisanalas, sco la vaschlaria a S. Antönia, las industrias da palpiri e da vaider u singulas fabricas da posamentaria. A Cuira han las mastergnanzas impedì ad interpresas grondas da sa domiciliar. Pir en il 19. tsch. han ins cumenzà a promover sistematicamain l'industrialisaziun en il Grischun. Ma la plipart da las numerusas tentativas, interprendidas enturn la mesadad dal tschientaner sin iniziativa dals filantropins (sco quella da la Societad d'utilitad publica u dal chaputschin Teodosius Florentini e.a.), ha gì pauc success. Ins aveva en mira surtut in'industria chasana per evitar ils effects negativs da las fabricas. Uschia han ins organisà p.ex. curs da taisser strom u d'entagliar ed era introducì la tessaria da saida e perfin la producziun da ponn en praschuns. En Surselva vegnivan producidas stgatlas da lain en grondas quantitads. Il naufragi da questas tentativas da metter en commerzi products da materias primas indigenas (o.t. da launa e laina), raffinads cun agid da la forza idraulica e da lavurers da professiun, ha sveglià l'idea pessimistica ch'il Grischun na saja betg adattà per la producziun industriala. Tuttina èn naschidas insaquantas interpresas ch'èn sa mantegnidas fin viaden il 20. tsch. e che preschentavan periodicamain lur products ad exposiziuns d'industria e mastergn. A quellas interpresas appartegnevan la vaidraria da Domat, ina fabrica da pasta, da tschigulatta e da savun sco era ina cularia ed ina fabrica da maschinas a Cuira ed a Landquart, las fabricas da ponn e las filandarias a Cuira ed a Trun sco era ina filandaria ed ina tessaria da mangola a Seglias. En il 20. tsch. èn s'agiuntadas ulteriuras fabricas numnadamain ina da metal, ina da stadairas (a Cuira) ed ina da launa e da palpiri (a Landquart). Questas fabricas eran interpresas pitschnas en cumparegliaziun cun quellas en la Bassa, e la part dals lavurers era sa dublada a stgars 2% tr. il 1882 ed il 1938. L'interpresa industriala anc oz la pli gronda dal Grischun, las <elirlink href="aid:2103">Ovras da Domat</elirlink>, è naschida durant la Segunda Guerra mundiala: ella ha producì tr. il 1941 ed il 1956 carburant substitutiv cun sustegn finanzial da la Confederaziun. La fabrica ha alura midà cun success a la producziun da materias sinteticas. Suenter la crisa d'ieli dal 1973-74 èn bleras interpresas daventadas victimas dal process da concentraziun. L'<elirlink href="aid:1402">industria da construcziun</elirlink> ha pudì mantegnair ses aut nivel grazia a la construcziun d'abitaziuns secundaras suenter las grondas activitads en il sectur da la construcziun dad <elirlink href="aid:3405">ovras idraulicas</elirlink> e da vias, absorbond la mesadad da tut las persunas occupadas en il sectur secundar. L'industria d'electricitad (<elirlink href="aid:1077">Electrificaziun</elirlink>) ha laschà construir en il Grischun, o.t. en ils onns 1950-70, immens lais d'accumulaziun ch'han dà impuls economics multifars. Era suenter il boom da construcziun cuntinuescha ella a rinforzar l'economia en regiuns pli paupras cun prestaziuns fiscalas e current gratuit, ma era cun stgaffir plazzas da lavur. Gia en il 19. tsch. è il Grischun sa sviluppà d'in chantun agrar ad in chantun da servetschs ed è vegnì schanegià qua tras per gronda part da las consequenzas d'ina desindustrialisaziun. Il pitschen sectur industrial sa concentrescha sin la Val dal Rain tr. Panaduz ed il Signuradi e cumpiglia dapi insaquants decennis era interpresas d'electronica.<br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Jenny, Handwerk und Industrie; HbBG 3, 74-88, 341-54. Max Hilfiker  Independenza Industria da chasa  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: