e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Industria da chasa Industria da laina  Industria da construcziun L'industria da construcziun moderna cumpiglia in'industria principala ed ina secundara. L'emprima po vegnir subdividida en la construcziun auta che s'occupa dals edifizis sur terra ed en la construcziun bassa orientada essenzialmain a la realisaziun da vias, viafiers, installaziuns idraulicas ed implants sutterrans per il provediment e l'allontanament. Il segund tip d'industria procura surtut per construcziun d'interiurs. <br />L'industria da construcziun furma, ens. cun ils biros d'<elirlink href="aid:721">architectura</elirlink> e d'<elirlink href="aid:1406">inschigneria</elirlink> sco era cun l'industria furnitura, l'economia da construcziun. L'istorgia da l'industria da construcziun dal Grischun è enconuschenta mo en fragments. En il temp curretic incumbensavan la noblezza ed il clerus lavurers tributars sut la direcziun da maisters d'ufficina ambulants, en il 14. e 15. tsch. pli e pli mastergnants salarisads (<elirlink href="aid:3702">Mastergnanza</elirlink>). Edifizis sacrals ed auters projects cun temps da construcziun pli lungs pretendevan ina cooperaziun organisada, l'uschen. Bauhütte. La direcziun tecnica ed organisatorica da quella suttasteva ad in manader d'ufficina ch'engaschava e survegliava, ens. cun ils tagliacrappa, ils lainaris ed auters maisters, ils lavurers (p.ex. per la reconstrucziun da la citad da Cuira suenter l'incendi dal 1464). La plipart dals edifizis realisads en lain sin la champagna èn vegnids erigids fin viaden il 20. tsch. - exceptà suenter gronds incendis (donns da guerra e.a.) - da la populaziun rurala e purila en collavuraziun cun mastergnants locals. En il 17. e 18. tsch., l'epoca d'aur da la construcziun barocca, han las fam. dirigentas laschà construir palazs, chasas represchentativas e chasas purilas ritgamain decoradas. En il decurs dal 18. tsch. han las claustras realisà edifizis novs pli gronds, ed ils chaputschins han laschà eriger numerusas baselgias (p.ex. en il Surmeir); l'activitad da construcziun signurila è sa diminuida. En ils onns 1820 han ins cumenzà a schlargiar la rait da vias en il Grischun, l'emprim las transversalas, a partir da ca. il 1840 las vias maistras e dal 1870 fin viaden ils onns 1920 las vias lateralas. En il 19. tsch. han ins era domesticà cun agid da rempars il Rain tr. Tusaun ed il Signuradi. Suenter la construcziun dal binari da las Viafiers svizras, reunidas fin a Cuira (1858), è vegnida construida tr. il 1885 ed il 1926 la rait da viafier grischuna cun agid da millis da lavurers esters. Quai è era stà l'emprim temp dad aur per constructurs da tunnels e punts. En ils onns 1870-1914 èn era vegnids erigids numerus hotels, grandhotels e sanatoris (<elirlink href="aid:2867">Turissem</elirlink>); ultra da quai è sa derasada la tievla da schamot sco element da construcziun. Il betun armà è sa fatg valair pir enturn il 1890 en connex cun la construcziun da punts e suenter il 1900 cun las ovras idraulicas (per la construcziun da chasas pir suenter il 1910). Il 1906 è vegnida fundada l'<elirlink href="aid:3547">Associaziun grischuna dals impressaris constructurs</elirlink>. Dals onns tr. las duas guerras mundialas han gì quels dal 1922 fin il 1929 - grazia al turissem - ina buna conjunctura, surtut tras la modernisaziun dals hotels e sanatoris ch'han survivì la crisa suenter il 1914 (quadruplaziun dal volumen da construcziun 1922-29). <br />La crisa economica mundiala è s'effectuada pir suenter il 1932 sin la branscha da construcziun dal Grischun ch'ha sentì (cun excepziun da la construcziun auta) tut en tut mo pauc la crisa. Tr. il 1930 ed il 1937 èn vegnids remplazzads 2'500 miradurs esters tras lavurers indigens. Suenter il 1930 aveva il Chantun procurà per ulteriura lavur cun laschar construir vias chant.: la rait da vias ha numnadamain stuì vegnir amplifitgada per il traffic d'autos admess dapi il 1925, ed a partir dal 1938 èn vegnidas construidas (en vista a la guerra smanatschanta) nundumbraivlas fortezzas militaras (serras, objects da siglientar, refugis e.a.). En cuntrast cun il 1918 è la conjunctura creschida suenter il 1945 cun in pitschen retard era en il Grischun, l'emprim (puspè) surtut tras il turissem (o.t. quel d'enviern). En ils onns 1950 èn las relaziuns sa midadas radicalmain. Il volumen da construcziun, garantì tras la construcziun d'hotels, d'implants da transport en ils territoris da skis, da vias naz. e chant. (novas construcziuns ed amplificaziun) e d'ovras idraulicas sco era tras ina renovaziun da la substanza architectonica veglia (grazia a la nova politica da subvenziun en favur da l'agricultura) e da la construcziun dals dieschmillis edifizis novs (emprimas e segundas abitaziuns), ha surpassà las dimensiuns usitadas ed ha conferì al Grischun ina parita dal tuttafatg nova u renovada. Era las regiuns ruralas e purilas han survegnì novas fatschas tras las meglieraziuns generalas exequidas en quasi l'entir territori grischun (vias champestras, edifizis d'economia moderns e.a.). Las subvenziuns e las taglias han pussibilità da lur vart la renovaziun ed amplificaziun dad edifizis publics (scolas, chasas com., tschalers da protecziun civila, protecziuns da las auas e.a.). Suenter la recessiun dal 1973-79 han ins puspè pudì stimular la conjunctura cun realisar edifizis infrastructurals (p.ex. sereneras) cun subvenziuns generusas. Sin il champ da la construcziun da chasas è sa rinforzada la tendenza da restructurar. La flaivlezza conjuncturala, manifesta suenter il 1990, ha provocà pir a partir dal 1995 ina ferma diminuziun da l'activitad da construcziun en il Grischun; il volumen da construcziun è s'augmentà dal 1990-95 da 2,05 a 2,22 mia. frs ed è sa diminuì alura fin il 1997/98 a 1,61 mia. Las interpresas èn s'augmentadas surprendentamain da 1'340 il 1991 a 1'465 il 1998. Il dumber da lavurers per firma en media è dentant sa sminuì en la medema perioda da 15 a 9. Per mancanza d'incumbensas da vart da privats e da pretschs fitg bass è l'activitad da construcziun sa diminuida a moda substanziala suenter il 1998, malgrà la creschientscha relativa da las investiziuns en il sectur da construcziun (5,5-9% l'onn fin il 2004), provocond la liquidaziun u la fusiun sfurzada da numerusas interpresas da construcziun.<br />Il cudesch civil dal 1912 ha unifitgà la mesiraziun ed ha creà il sistem giuridic ed administrativ per la proprietad publica e privata: autoritads da construcziun, cataster e cudesch funsil. Sut l'influenza da la conjunctura e da l'aura fluctuavan l'activitad da construcziun e la dumonda da forzas da lavur adina fitg ferm tenor la stagiun. Las victimas eran en emprima lingia ils lavurers sezs. Surtut quels engaschads sur terra, mal qualifitgads, ed ils manuals èn adina stads ina massa ch'ins pudeva manipular sin ils plazzals, v.d. occupar e relaschar a curt termin. La tradiziun da la lavur stagiunala, prestada durant il temp medieval tardiv ed il temp modern tempriv da Grischuns a l'ester e da persunas dal Vorarlberg u dal Tirol en il Grischun, ha cuntinuà en il 19. e 20. tsch. cun lavurers esters da pajais da l'Europa dal Sid (<elirlink href="aid:1398">Immigraziun</elirlink>). Ils interprendiders pudeven qua tras parar meglier las oscillaziuns conjuncturalas e stagiunalas (<elirlink href="aid:1426">Lavur stagiunala</elirlink>), tramettond a chasa lavurers cun ina permissiun da dimora temporara. Il 1991 eran 46% dals occupads en l'industria da construcziun grischuna stagiunaris (Svizra 31%). La part generalmain auta dad esters reflectescha il fatg che l'industria da construcziun disponiva da bleras plazzas per forzas da lavur betg scoladas e mal pajadas. <br /> <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Töndury, Volkswirtschaft, 134-44; H.C. Peyer, Entwicklung der Schweizer Bauwirtschaft vom Mittelalter bis ins 18. Jahrhundert, en: Schweizer Baublatt, 1982, nr 82, 63-68; 1982, nr 84, 51-55; I. Noseda, Zeitzeichen: Schweizer Baukultur im 19. und 20. Jahrhundert, 1988; HLS 2, 93-95, 114-18; 100 Jahre Graubündnerischer Baumeisterverband, 1906-2006, 2006; Befestigtes Graubünden, edì da P. Baumgartner, 2006. Adolf Collenberg  Industria da chasa Industria da laina  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: