e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Lia grischuna per la protecziun da la natira Lia Rumantscha (LR)  Lia Naira Allianza betg attestada dals conts de Werdenberg-Sargans cun il barun Gieri de Razén e l'uvestg da Cuira Heinrich von Hewen cunter ils da Schons (Faida da Schons, 1451-52). Suenter la mort da Heinrich de Werdenberg-Sargans (1450) è passà il feud episcopal da Schons a ses figls Wilhelm e Jörg. Ils da Schons han refusà da prestar il sarament da subdits envers quels, suenter avair dispità durant dus decennis cun lur bab. Ils dus conts de Werdenberg-Sargans duain alura avair engaschà lur quinà Hans de Rechenberg, temì ed odià per sia direzza, sin lur chastè da Balamburtg. I vegn raquintà che quest "Gessler retic" haja tirannisà talmain ils purs da Schons, fin che quels hajan tramess el - u il mastral Gola, avugà a Farden - da la val oragiu. Quest'episoda duai avair manà a la constituziun da la Lia Naira ch'ha incumbensà Rechenberg d'attatgar il Schons e d'occupar il chastè da Balamburtg (1451). Cun agid dals vischins e dals Confederads da la LG e da la LCD han ils abitants dal Schons dentant pudì rebatter las truppas da Rechenberg, far praschunier ils manaders e destruir plirs chastels (era en la Tumleastga). L'armistizi e la dretgira nauscha dals 6-10-1451 han scumandà al mastral Gola da turnar insacura en la Val Schons. Il barun Gieri de Razén ha apparentamain pudì mitschar a la stgavazzada mo grazia a l'agid d'in servient raffinà - dechantà da Giacun Hasper Muoth en "La dertgira nauscha de Valendau e sias fontaunas" (1882). La pasch dals 21-7-1452 ha puspè restituì als da Schons lur dretgs tradids. Il 1458 èn els sa cumprads libers da tut ils impegns feudals, e l'uvestg ha prendì els sco glieud libra en sia protecziun. Dal context istoric enturn ils problems politics en la Val Schons dal 15. tsch. fa part, confurm al senn, era la ditga da Gian Caldar, erox legendar ed assassin dal tiran da Schons.<br /> <br /> En ils onns 1950 ha in Comité d'acziun d'Engiadina Bassa enturn Armon Planta (da Sent) e Giachen Arquint (1905-72, da Zernez) cumbattì la construcziun dals implants idroelectrics projectads da las OE d'Engiadina per part sin il territori dal Parc Naziunal (Spöl, Ova Spin, Pradella e.a.). A partir dal favr. 1957 purtava quel comité il num Lia Naira ed aveva en il «Fögl ladin» (redigì da Men Rauch, da Scuol) ses organ da publicaziun il pli impurtant (e magari era partischant). Sin plaun naz. collavurava la Lia Naira cun il Comité Rheinau. Suenter la votaziun fed. dals 7-12-1958, decidida cun gronda maioritad en favur dal Contract statal dal Spöl (cun l'Italia), è la Lia Naira sa schliada.</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: B. Mani, Cudasch da Schons, 1958, 94-100 (1993³); Muoth, Ovras 3, 31-38; D. Truttmann, Die andere Stimme aus dem Unterengadin. Die L. und ihr Widerstand gegen den Bau der Engadiner Kraftwerke, lic. Turitg, 2009 (resumaziun rum. en: Annalas, 122/2009, 177-217). Adolf Collenberg  Lia grischuna per la protecziun da la natira Lia Rumantscha (LR)  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: