::lexicon istoric retic : e-LIR / Lexicon::

e-LIR / Lexicon

Assistenza e-LIR

Contact

Publicaziun

Sponsurs

Lexicon Istoric Retic (LIR)

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Militar
La gronda part da la schuldada retica era repartida sut il domini rom. en cohortas auxiliaras, integradas en las legiuns rom. dapi l'admissiun da la Rezia en il dretg da burgais rom. tras l'imp. Caracalla l'onn 212 s.C. En il temp curretic stuevan mo persunas libras prestar servetsch militar, ma ils signurs clamavan abusivamain era umens nunlibers sut las armas. Durant il temp medieval tardiv - la perioda da fundaziun da las Lias grischunas - existiva strusch in'obligaziun da sa participar a campagnas militaras: percunter stuevan ils umens prestar servetsch militar en cas ch'els vegnivan clamads en agid a l'intern da las Lias. Enturn il 1450 consistiva l'armament dal scut u da l'armadira, da la lantscha u da l'alumbard, dal balester u da la spada. Ils schuldads da Cuira avevan gia quella giada schluppets. Ils ritgs stuevan s'armar ad agens custs, ils auters a quint (p.p. mo subsidiar) da lur vischinadis. Contacts militars amicabels sur ils agens cunfins existivan gia baud: il 1463 ha l'avat da Mustér p.ex. participà cun ina gruppa da balestrers ad ina festa da tir ad Altdorf, ed il 1475 èn ils da Cuira stads envidads cun intgins tiradurs munids cun schluppets a Rottweil. <elirbold>Il temp da la Republica</elirbold> Durant las Guerras svabaisas (Battaglia da Frastanz e Guerra da la Chalavaina dal 1499), èn las Trais Lias sa preschentadas per l'emprima giada cun lur armada (ca. 10 000 schuldads). Il 1512 han ellas era conquistà ensemen las Terras subditas. Las structuras militaras e l'equipament eran dentant - malgrà las victorias - manglus ed ils mercenaris ils sulets guerriers da professiun. Grond'admiraziun giudevan da quel temp las archebusas dal cont Gian Giacomo Trivulzio. A partir dal 16. tsch. eran ils Confederads e Grischuns fitg dumandads sco mercenaris (<elirlink href="aid:2814">Servetschs mercenars</elirlink>). Las guerras da <elirlink href="aid:1955">Müsch</elirlink> manadas il 1525 ed il 1531 cunter Gian Giacomo Medici (il Medeghin) èn stadas per lung temp las davosas acziuns militaras cuminaivlas. Il scumond da servetschs mercenars, la puniziun dal mercenariat e da l'abus da material militar suenter il 1571 n'han betg chattà suatientscha. Il 1585 han las Lias ordinà da magasinar armas e muniziun per il cas serius. En il 17. tsch. èn ils bainstants s'armads cun mustgettas, schluppets che vegnivan chargiads da davant e ch'èn daventads l'arma generala da l'infantaria en il 18. tschientaner. Tr. il 16. ed il 18. tsch. na disponiva la Republica da las Trais Lias, causa la suveranitad dals cumins, betg d'ina atgna armada, ed ella organisava mo sporadicamain exercizis militars facultativs. Ils statuts dals cumins variavan fitg e prevesevan obligaziuns militaras per umens da 14-70 onns. Las ordonanzas vegnivan dentant observadas pauc, ed ins sa fidava dals mercenaris instruids a l'ester. Societads da tir existivan mo a Cuira ed a Maiavilla. Il coc da la milissa furnivan las <elirlink href="aid:838">cumpagnias da mats</elirlink>; in'instrucziun militara per propi mancava dentant als blers, e savens agivan las cumpagnias a moda anarchica (<elirlink href="aid:2841">Sullevaziuns</elirlink>). La <elirlink href="aid:743">bandiera</elirlink> exprimiva la suveranitad militara da lur furmaziun ed il spiert da cuminanza en acts guerrils e politics. Ils <elirlink href="aid:2803">Scumbigls grischuns</elirlink> cun lur dretgiras nauschas, la tentativa malreussida da reconquistar la Vuclina (1620-21), la Sullevaziun dal Partenz (1621) e l'occupaziun tras truppas estras han demonstrà en maniera eclatanta la mancanza d'unitad politica ed il deficit en l'instrucziun militara. Las capitulaziuns militaras han alura stgaffì in tschert urden en la recrutaziun ed en l'engaschament dals mercenaris. Lur dumber è s'augmentà en il 18. tsch. fin a 13-14% da la populaziun. Fin il 1797 n'è la situaziun dentant betg sa meglierada a l'intern da la Republica: per la mobilisaziun, l'equipament e l'instrucziun da la schuldada eran responsabels ils vischinadis ed ils cumins. Cun pitschnas excepziuns na vegniva fatg nagut. En muments da crisa furmavan las Lias in <elirlink href="aid:843">cussegl da guerra</elirlink>. Las acziuns concretas dependevan dentant da la bainvulientscha dals cumins. La mobilisaziun da 6000 schuldads cunter la Frantscha n'ha perquai valì nagut. L'unic mument positiv è stà il mars 1799, cura ch'il landsturm surs. ha rebattì ils Franzos entrads sut il cumond da Claude Jacques Lecourbe sur il Cuolm d'Ursera. Il general Joseph Laurent de Mont ha dentant curregì immediat il resultat en favur dals Franzos cun il contract da pasch a Tavanasa. Il guerrierissem grischun d'avant il 1800 era collià cun il Stadi mo tras il fil da las autoritads guvernamentalas - la Republica da las Trais Lias na possedeva nagina constituziun militara da defensiun. El era subversiv e dirigì da la raschun a moda elementara e betg organisada . Cunquai che las cumpagnias da mats sa manifestavan sco gruppaziuns guerrilas, aveva il guerrierissem selvadi repercussiuns en la politica (<elirlink href="aid:1068">Dretgira nauscha</elirlink>) ed ha impedì ina furmaziun pli profunda da la Republica. L'organisaziun militara da la Helvetica n'è betg vegnida realisada. Durant la Mediaziun aveva il chantun Grischun atgnas truppas da 200 umens e stueva (de facto) tegnair 1200 schuldads a la disposiziun da Napoleun. A Cuira exercitavan dapi il 1808 ils cadets da la Scola chant. a sajettar ed a sa mover en furmaziuns militaras. L'emprima veritabla constituziun militara dal Chantun, relaschada il 1809, è vegnida suspendida suenter la mort da l'autur Johann Florian Pellizzari il 1810. Ils affars da milissa èn restads era suenter il reglament fed. dal 1817 en cumpetenza dals chantuns, e tut las admoniziuns da la Confed. èn restadas senza effect. Per sortir da la miseria han ins promovì il tir voluntari: il 1826 è vegnida fundada l'Uniun da tiradurs dal Grischun (<elirlink href="aid:3285">Direcziun chantunala da tiradurs</elirlink>) che cumpigliava nov cirquits, 42 districts e 221 plazzas da tir. Il 1829 han 1073 tiradurs exercità durant sis u plirs dis; l'influenza da quels exercizis sin l'instrucziun militara regulara era dentant minima. Era la fundaziun da la <elirlink href="aid:2825">Societad grischuna d'uffiziers</elirlink> (1834) n'ha purtà nagin progress. A la recrutaziun dal 1838 èn sa preschentads uffants ed umens vegls - p.p. perfin senza armas - en substituziun dals umens obligads al servetsch militar. La Confed. ha ordinà immediat ina reorganisaziun, cuntegnida en il reglament dal 1839. Il 1840 è vegnì instituì il colonel Pieder Vieli sco instructur chant. superiur, ed ins ha introducì ina scola da recruts annuala da 40 dis sin il Rossboden a Cuira sco era in curs da repetiziun da 28 dis per il cader. Cuira metteva a disposiziun il Rossboden sco champ d'exercitar e l'Au sco plazza da tir. Il 1844 han ins construì la caserna e scumandà la substituziun. Tut ils auts uffiziers eran sa scolads a l'ester e stevan ussa a disposiziun a l'armada indigena, suenter ch'ils servetschs mercenars eran vegnids scumandads tras la nova Const. fed. dal 1848. L'organisaziun militara dal 1839 preveseva l'obligaziun generala al servetsch militar per las annadas 18-60 (quellas da 18-45 en la milissa). L'armada grischuna cumpigliava duas cumpagnias da tiradurs spezialisads a mintgamai 100 umens, 24 cumpagnias d'infantaria a 100 umens e 30-60 schuldads dal train, reunids en quatter battagliuns a sis cumpagnias; ils schuldads avevan in'unifurma (ad agens custs), in'arma, in caput ed in tschaco ch'els obtegnivan en l'arsenal a Cuira il mument da la clamada sut las armas; els eran obligads (obligaziun pauc observada) d'exercitar las dumengias ed ils firads. La Festa fed. da tir dal 1842 a Cuira è s'effectuada a moda positiva sin il tir ed il clima federal-patriotic, ma betg sin l'instrucziun militara. A la <elirlink href="aid:1128">Guerra da la Lia separatista</elirlink> (1847) han participà tut en tut 3849 Grischuns: dus battagliuns en il Tessin superiur (cunter ils Uranais ed ils Vallesans), dus a Steinhausen/Meierskappel e Gislikon. Il general da las truppas da la Lia separatista era Johann Ulrich von Salis-Soglio, il burgamester Raget Abys era activ sco cumissari da guerra superiur en las truppas da la Dieta confed., il colonel Peter Ludwig Donatz cumandava la 3. divisiun ed il colonel Balthasar Bundi ina brigada. Las truppas èn vegnidas demobilisadas ils 18-1-1848. <elirbold>Sut la direcziun da la Confederaziun</elirbold> La Const. fed. dal 1848 ha statuì l'obligaziun generala al servetsch militar (art. 18). Da quella obligaziun è sortida l'armada svizra. L'instrucziun e l'equipament da l'infantaria èn vegnids delegads als chantuns, la Confed. è sa reservada la scolaziun dal cader - in cumpromiss federalistic. L'organisaziun militara dal Grischun è vegnida iniziada il 1851, ella è dentant entrada en vigur il 1860. Il schuldà aveva da pajar sez la plipart da l'equipament. Dals 85 raps sold aveva el da sbursar 65 raps per l'alimentaziun ed il quartier. Il 1856 è vegnida introducida in'obligaziun parziala, il 1874 l'obligaziun generala da tir, e tut ils schuldads han obtegnì in'arma persunala (fin a quel mument magasinada). Il 1859 han truppas grischunas prestà servetsch militar al cunfin en il Tessin, il 1866 en Val Müstair e dal 1870-71 al cunfin cun la Frantscha. La Const. fed. dal 1874 ha cedì la legislaziun militara a la Confed., l'autoritad militara suprema dals chantuns è restada la Regenza. L'armada ha alura obtegnì sia structura da basa: las divisiuns, las brigadas ed ils regiments, per finir (1891) ils corps d'armada. L'organisaziun da las truppas dal 1911 - in'ovra dal schef dal stab general da quel temp, Theophil Sprecher von Bernegg - ha schendrà per l'emprima giada truppas da muntogna spezialisadas. Da quellas fan part dapi alura la plipart da las furmaziuns grischunas. Ils 18-9-1913 ha la brigada d'inf. da munt. 18 stuì sa cumprovar en in'emprima battaglia. Las manevras dal 1913 al Flüela, cumandadas dal brig. Otto Bridler, han provocà in grond stgandel ("Revolta al Flüela!") e blera canera en la pressa ed en il Cussegl naz. che ha laschà enavos in gust amar. En l'Emprima <elirlink href="aid:1129">Guerra mundiala</elirlink> han ils Grischuns fatg guardia als pass al sid ed a l'ost dal pajais. Ina part è vegnida engaschada durant la <elirlink href="aid:789">chauma generala</elirlink> dal nov. 1918. L'organisaziun da las truppas dal 1925 cuntegneva disposiziuns spiramain organisatoricas. En ils onns 1930 è vegnida rinforzada l'artigliaria (chanuns da 10,5 cm) e l'armament da l'infantaria è vegnì meglierà: carabina 1933, lantschaminas dad 8,1 cm, chanun da defensiun cunter aviuns. Cun l'organisaziun da las truppas dal 1938 è la brigada d'inf. da munt. 18 vegnida remplazzada tras la brigada da munt. 12. Ils novs battagliuns d'inf. da munt. 91-93 (elita) eran incorporads durant la guerra en ils regiments d'inf. da munt. 60, 61 e 62 e furmavan suenter l'organisaziun da las truppas dal 1951 il fundament da la brigada da cunfin 12. Durant la Segunda Guerra mundiala han ellas surveglià il territori grischun, intginas parts èn vegnidas engaschadas en Svizra franzosa. Las repartiziuns da l'armada dal 1957-60, exequidas sin basa da l'organisaziun da las truppas dal 1951, han effectuà pauc danor novas signaturas. L'onn 1961 è vegnì restructurà il corp alpin: il corp alpin 3 è daventà il corp alpin da munt. 3, las brigadas da munt. 10 e 12 èn daventadas la divisiun da munt. 12, la brigada da munt. 11 è vegnida dissolvida. Tras l'incorporaziun da furmaziuns dals chantuns da S. Gagl, Glaruna, Turitg, Turgovia ed Argovia en la divisiun da munt. 12 è la cumpart dals Grischuns sa diminuida a la mesadad. Tras la gronda Refurma d'armada 95 è la plipart da l'armada vegnida restructurada, ed il servetsch è vegnì reglà da nov. La brigada da cunfin 12 è vegnida dissolvida. La divisiun da munt. 12 è vegnida restructurada e dissolvida il 2003 tenor il plan da l'Armada XXI (votaziun fed. dals 18-5-2003); da quella divisiun e da las anteriuras brigadas (parzialmain) grischunas, quella territoriala 12 e quella da fortezza 13, è vegnida furmada la nova brigada d'inf. da munt. 12. 
Archiv:

Ovras:

Funtaunas:

Litteratura:
F. Pieth, Aus der Geschichte des bündnerischen Milizwesens, en: JHGG, 1934, 97-176; Padrutt, Staat und Krieg; R. Jenny, Beiträge zur Bündner Militärgeschichte von1803 bis 1848, 1973; R. Bornatico, 100 Jahre Waffenplatz Chur: 1882-1982, 1982; Nies corp alpin, 1983; 150 onns Societad d'uffiziers dal Grischun 1834-1984, 1984; G. Fenner, Grenzbrigade 12, 1996; Die Gebirgsdivision 12, edì da V. Crameri, 1999; Territorialbrigade 12, edì da F. Lier, 2003; W. Lüem-Roffler, Graubünden: militärgeschichtlicher Überblick, 2003.

Adolf Collenberg

Milaun, Ducadi da

Minar, Jakob Johann

© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.

Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: