e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Moviment da dunnas MR  Moviment sindical La noziun  Moviment sindical cumpiglia dapi ca. ils onns 1840 la totalitad da las tentativas da promover, tras reuniuns organisatoricas ed in agir collectiv dals lavurers a la plazza da lavur ed en auters secturs da la societad, lur emancipaziun economica, sociala, politica e culturala en il Grischun. Organisaziuns precursuras d'interprendiders e lavurers existivan l'emprim mo a Cuira, il sulet lieu dal Grischun nua che l'artisanat e l'industria avevan ina paisa a l'entschatta dal 19. tschientaner. Cunquai che l'industria era restada marginala en il Grischun avant il 20. tsch., n'ha era betg pudì nascher in moviment da lavurers efficazi en quel temp. In'organisaziun tempriva d'agid a sasez (per lavurers malsauns e paupers) era l'Associaziun da lavurers artisans, fundada il 1819 a Cuira. Ils emprims sindicats èn vegnids fundads dals tipografs (1860), elavuraturs da lain (1887) e lavurers metallurgics (1896). La reuniun dals lavurers en associaziuns existentas en ils onns 1892 ha rinforzà l'<elirlink href="aid:731">Associaziun dal Grütli</elirlink> ch'ha alura dà l'impuls principal a la fundaziun da la Partida socialista grischuna (1906). Ils sindicats disponivan da secziuns chant. da branschas e cartels locals. L'Union Helvetia, fundada il 1886, reuniva il persunal d'hotel (fin il 1919 dentant mo umens svizzers) e preferiva la cunvegnientscha libra <elirred></elirred>als cumbats da lavur. Ils emprims sindicats reunivan o.t. artisans tud., lavurers da construcziun tal. ed emploiads da viafier indigens. A l'entschatta dals onns 1900 è naschida a Cuira l'Uniun da lavureras, il 1913 l'Uniun da lavurers per il cumbat proletar da las classas. Tr. il 1880 ed il 1914 han gì lieu en il chantun Grischun 71 chaumas (o.t. per cuntanscher meglras cundiziuns da lavur) ed exclusiuns da lavurers revoltants. A la testa da quellas revoltas stevan ils lavurers da construcziun, suandads dals cusunzs e dals lavurers da l'industria metallurgica, alimentara e tipografica. La plipart da las chaumas han gì lieu a Cuira, a Tavau ed en l'Engiadina. Numerusas interrupziuns da la lavur stevan en connex cun ils gronds projects da construcziun per il turissem e per la Viafier retica. Il 1901 han chamà a Filisur 1200 lavurers a chaschun da la realisaziun da la lingia da l'Alvra. Il matg 1907 ha in grond dumber da miradurs en l'Engiadin'Ota interrut la lavur durant la construcziun d'hotels, da la funiculara da Muottas Muragl e da la Viafier dal Bernina; per terminar quella chauma ha l'uffizi cirq. perfin fatg clamar il militar. En quest cas han ils chamaders dentant pudì cuntanscher ina reducziun dal temp da lavur ed in pajament dal salari mensil. A l'appel a la chauma generala dal 1918 han ins dà suatientscha o.t. a Cuira ed a Tavau. Il dumber da cumbats da lavur è sa diminuì en il tranterguerras ed ha alura chalà praticamain cun la Cunvegna da pasch svizra dal 1937. Ils sindicats eran organisads tut en tut mo malamain en il Grischun, ed igl è perquai era strusch reussì ad els - cuntrari a l'<elirlink href="aid:2893">Uniun purila grischuna</elirlink> ed a l'<elirlink href="aid:732">Associaziun da mastergnants</elirlink> - da posiziunar lur glieud en uffizis politics ed executivs impurtants. Uschia è sa midà pauc era en ils decennis suenter la Segunda Guerra mundiala. Dapi l'entschatta dal 20. tsch. è activ era en il Grischun il Moviment dals amis da la natira (fundà il 1905, cun ina atgna rait da chamonas; oz Federaziun svizra dals amis da la natira) che propaghescha il viandar e l'alpinissem sco part da la cultura dals lavurers.  <br /> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: M. Bundi, Arbeiterbewegung und Sozialdemokratie in Graubünden, 1981; HbBG 3, 84-86. Adolf Collenberg  Moviment da dunnas MR  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: