e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Organisaziuns Organisaziuns faschistas e nazistas  Organisaziuns d'agid social Avant la realisaziun d'ina veritabla politica sociala en il 20. tsch. (cassas publicas) eran ellas ina furma da provediment voluntar e collectiv en cas da perdita da gudogn, malsogna, accident, invaliditad u dischoccupaziun. I sa tracta qua da cassas d'agid e da fonds da sustegn, fundads sin il princip da reciprocitad. Da questas organisaziuns ed uniuns èn sa sviluppadas pli tard las segiranzas socialas publicas. In succurs instituziunalisà che surpassava l'agid tr. vischins, usità en las societads tradiziunalas e las ovras da misericordia, vegniva accordà gia en il temp medieval ed en il temp modern tempriv tras activitads caritativas ecclesiasticas en il rom da fundaziuns, ospitals ed <elirlink href="aid:2102">ospizis</elirlink>. Ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 obligavan las vischnancas d'assister als paupers (<elirlink href="aid:2117">Pauperesser</elirlink>). Intgins vischinadis disponivan da fonds da spendas e possedevan ina chasa da paupers (p.ex. Cuira e Trun), l'agid social organisà era dentant en general en in nausch stadi.<br />La plipart da las vischnancas ha fundà pir en il 19. tsch. fonds da paupers degns da vegnir menziunads. Percunter devi adina puspè collectas punctualas per mitigiar miserias e per superar catastrofas da la natira sco inundaziuns, lavinas e bovas. En tals cas prelevavan ils cumins ina taglia spez. sin possess da giaschom. Enturn il 1530 è attestada a Cuira ina societad d'assistenza. Suenter il 1830 è il dumber da quellas s'augmentà cuntinuadamain ed ha cuntanschì sia culminaziun en ils decennis suandants. Per mancanza d'ina industrialisaziun n'enconuscheva il chantun Grischun nagin proletariat industrial, ses problem eran ils paupers en las vischnancas temporarmain numerus. <br />Il 1890 è la Const. fed. vegnida cumplettada cun l'artitgel 34<sup>bis</sup> che preveseva la fundaziun d'ina <elirlink href="aid:727">assicuranza da malsauns</elirlink> ed accidents e che concediva a la Confed. la cumpetenza da declerar obligatorica l'adesiun a quella. Quai ha chaschunà la reuniun resp. la cooperaziun pli stretga dad organisaziuns (confessiunalas) d'assistenza sociala. Il 1901 eran reunidas pliras ovras cat. en la Caritas. Entaifer la baselgia ref. è vegnida instituida il 1946, sper las organisaziuns localas da la missiun interna (diaconia) existentas dapi il 19. tsch., l'Ovra d'agid da las baselgias evang. svizras (tud. HEKS). Fin la mesadad dal 20. tsch. era l'activitad dad organisaziuns svizras d'agid social - cun excepziun da las societads missiunaras - orientada prevalentamain a persunas basegnusas en l'agen pajais, quai ch'è sa manifestà en la fundaziun dal <elirlink href="aid:2840">Succurs svizzer d'enviern</elirlink> (1936) e da l'<elirlink href="aid:34">Agid svizzer per la muntogna</elirlink> (1943). Suenter l'approvaziun da la Lex Forrer tras il pievel svizzer il 1912 (lescha davart la fundaziun d'ina assicuranza da malsauns ed accidents), ha cumenzà per las organisaziuns d'agid social ina nova èra. Las instituziuns da l'<elirlink href="aid:729">Assicuranza d'invaliditad</elirlink> (1925), l'Assicuranza cunter la dischoccupaziun (1947) e l'<elirlink href="aid:728">Assicuranza per vegls e survivents</elirlink> (1949) han limità il champ d'operusitad da las organisaziuns d'agid social, e lur dumber è sa diminuì fermamain gia suenter l'Emprima Guerra mundiala. Las organisaziuns d'agid social restantas èn sa midadas profundamain sut squitsch da la Confed. e da las societads d'assicuranzas concurrentas. <br /> </p> <elirbold><em>Organisaziuns privatas (selecziun)</em></elirbold> <p><br />Sut l'influenza dals Patriots ha la Societad bibliotecara, fundada il 1778, constituì ina chasa da paupers a Cuira; dal 1808-50 ha existì ina cassa da spargn privata per il Grischun; il 1836 è vegnida fundada la Chasa da succurs Foral a Cuira (averta il 1837; iniziant: Paul Kind), il 1837 ina chasa da succurs ad Aschera (seminari; fundatur: Peter Flury), il 1838 il Bündnerischer Hülfsverein für arme Knaben, die ein Handwerk erlernen wollen (fundatur: Leonhard Herold, sustegnì dal Chantun a partir dal 1845), il 1841 la Chasa da paupers e d'educaziun Plankis a Cuira (averta il 1845 sin iniziativa da la Johann Peter Hosang'sche Kantonal-Armenstiftung), il 1850 la Societad per la furmaziun professiunala da mattas povras a Cuira, il 1858 il Bündnerischer Hülfsverein für arme Taubstumme (societad interconfessiunala), il 1882 ina colonia da vacanzas a Lai/Valbella (fundatura: la magistraglia da Cuira cun il sustegn dal decan Luzius Herold), il 1892 l'Uniun grischuna per il succurs ad orfens (fundaturs: mastergnants da lingua tud.), il 1897 l'Ovra caritativa serafica per il chantun Grischun (ovra per uffants negligids, senza patria e periclitads, sustegnida dal Chantun), il 1899 la Chasa per uffants debels da spiert, il 1916 la Chasa d'uffants Dieu gida a Favugn (fundatur: Emil Rupflin).<br /><br /></p> <elirbold><em>Organisaziuns publicas</em></elirbold> <p><br />Il 1844 è vegnida fundada la Chasa d'orfens da la citad da Cuira, il 1847 la Societad d'utilitad publica, il 1909 la Cumissiun grischuna per la protecziun dad uffants e dunnas a Cuira (fundatura: Societad per il bainstar public, constituida a Tavau il 1913), il 1912 la Pro Juventute (crititgada pervi da sia acziun problematica, organisada sut il num "Uffants da la via", che ha pertutgà fermamain il Grischun), il 1917 la Pro Senectute, il 1920 la Pro Infirmis.<br /><br /></p> <elirbold><em>Organisaziuns ecclesiasticas</em></elirbold> <p><br />Il 1852 è vegnida fundada la Chasa da paupers Löwenberg a Schluein (fundatur: Pader Teodosius Florentini), il 1849 la Societad da dunnas a Cuira, il 1854 il Fünfrappenverein a Cuira, il 1855 la Societad da povers a Cuira, il 1859 la Societad d'agid per surdmits paupers (fundaturs: comm. da la Sinoda da Cuira).</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: E. Mirer, Das Armenwesen des Kantons Graubünden, 1922; H. Caprez, Acziun "Affons dalla via": in "agid" disviau, en: Ischi, 75/1990, 31-36; HLS 6, 357-59. Adolf Collenberg  Organisaziuns Organisaziuns faschistas e nazistas  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: