e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Placi Plan Wahlen  Plaiv Tenor il dretg ecclesiastic cat. vegn la plaiv definida sco cuminanza religiusa statuida en ina baselgia parziala (uvestgieu) per ina lunga durada e pastorada d'in plevon sco ses agen pastur. Da la vart evang. è il term main usità e sa referescha al circul d'operusitad dal plevon regiunalmain limità. La derivanza da las plaivs stat en connex cun la derasaziun dal cristianissem. Ils centers da la vita religiusa furmavan l'emprim las baselgias episcopalas en las citads. Cun la cristianisaziun creschenta èn sa furmads centers da pastoraziun sin la champagna che vegnivan manads da prers per incarica da l'uvestg. En il Grischun dateschan las emprimas chasas da Dieu ruralas dal 5./6. tschientaner. En il 9. e 10. tsch. è daventada la rait da baselgias pli spessa. Pir en il 13. tsch. sa manifestescha in sistem da plaivs etablì, suenter ch'il dumber da baselgias aveva subì in fitg ferm augment tr. il 11. ed il 13. tsch. en consequenza da la colonisaziun interna. Enturn il 1400 dumbrava il Grischun ca. 70 baselgias parochialas (da ca. 190 baselgias en tut).  <br />Il coc da la plaiv era la baselgia parochiala. Quella constituiva il center da la comunitad ed era l'edifizi public il pli impurtant. Il plevon (<em>rector, parochus</em>) survegniva da sia pravenda, sco recumpensa per l'exercizi da ses uffizi (fin als <elirlink href="aid:724">Artigels da Glion</elirlink> dal 1524 e 1526), entradas da giaschoms, taxas da stola, oblaziuns ed auter pli. La plaiv n'era betg ina persuna giuridica, cuntrari a la pravenda ed a la baselgia parochiala.  <br />Parallel a la constituziun da vischinadis ed al svilup da l'autonomia com. pon ins observar la fundaziun da corporaziuns ecclesiasticas tras communitads, privats e confraternitads che sa participavan a la constituziun da chapluttas e da pravendas, a l'administraziun dals bains ecclesiastics ed a l'organisaziun da la pastoraziun al nivel da la plaiv. L'intschess urban pudeva esser dividì en pliras plaivs, sin la champagna furmavan solitamain pliras vischnancas ina suletta plaiv. <br />La divisiun d'ina plaiv en pravendas pli pitschnas è succedida en emprima lingia là, nua che obstachels topografics difficultavan la pastoraziun (p.ex. viadis lungs u privlus); cundiziuns economicas, politicas e da dretg ecclesiastic avevan dad esser ademplidas. Fin a la vigilgia da la Refurmaziun era daventada la rait da plaivs uschè spessa, che bunamain mintga vischnanca en la regiun muntagnarda possedeva ina chasa da Dieu, en la quala vegniva celebrada la messa en dis determinads e savens era administrads ils sacraments; ins dumbrava numnadamain il 1520/21 (senza Cuira) 91 baselgias parochialas (principalas), 109 chaplanias (provedidas en permanenza d'in vicari/spiritual auxiliar) e 39 curazias (provedidas occasiunalmain d'in spiritual).<br /><br /></p> <elirbold><em>Il Grischun catolic<br /> <br /> </em></elirbold> <p>Dal Tridentinum èn sortids ferms impuls per in'amplificaziun da la structura da las plaivs. Il princip territorial è sa fatg valair, uschia che mintga cristian vegniva attribuì tenor ses lieu da domicil ad ina plaiv. Tentativas refurmisticas han chaschunà era ina nova definiziun dals pensums sco era dals dretgs e duairs dal plevon che dueva tr.a. abitar en sia plaiv e ch'aveva da manar ils cudeschs da baselgia, quai ch'ha effectuà en maniera positiva la furmaziun da las vischnancas. Da la Refurma cat. (iniziada dal Concil da Trent dal 1545-63) fin en il 19. tsch. è restada la concentraziun da las plaivs bunamain constanta. En plaivs pli grondas assistivan al plevon in u plirs spirituals auxiliars (chaplons). Sur da la vita morala e religiusa vagliavan l'uvestg ed ils organs da survegliaziun autorisads (decans, sextars) che visitavan las plaivs en intervals regulars. En pli avevan lieu era visitaziuns generalas organisadas da l'uvestg u da ses suppleants. <br />En l'uvestgieu da Cuira vegnivan provedidas numerusas plaivs - per part gia dapi il 17. tsch. - da paders, per gronda part chaputschins da la <elirlink href="aid:2134">Missiun retica</elirlink> da l'Italia dal Nord. Ils chaputschins staziunads en il Grischun rum. han pastorà fin viaden il 20. tsch. ventgadus, quels engaschads en il Mesauc ed en la Val Calanca da lingua tal. ulteriuras otg plaivs e chaplanias. Il 1920 è la Missiun retica vegnida dissolvida ed ils chaputschins èn vegnids remplazzads tras spirituals seculars (il 1955 ha il davos pader da la Missiun retica bandunà il Grischun). En il decurs dal 19. tsch. èn s'etablidas las plaivs basadas sin il dretg statal sco instituziuns autonomas l'emprim en ils chantuns Argovia, Turgovia, S. Gagl e Grischun, tradiziunalmain paritetics. Ils cartents cat. eran uschia a medem temp members d'ina plaiv stabilida canonicamain e d'ina plaiv renconuschida dal dretg public ch'era, sco persuna giuridica, cumpetenta per l'administraziun da la facultad da la baselgia locala e parzialmain era per la tscherna dal plevon, en accord cun l'uvestg. </p> <p>Tenor il Codex da dretg canonic dal 1983 duai la plaiv vegnir constituida sin la basa da relaziuns persunalas ("mument persunal"). Da grond'impurtanza è dentant la maniera, en la quala l'activitad da la Baselgia sa manifesta al nivel local. En la plaiv sco spazi da vita survesaivel duai la baselgia daventar visibla e perceptibla sco unitad dal pievel da Dieu. La plaiv mantegna, malgrà midadas socialas, economicas e culturalas, sia muntada sco "Baselgia al lieu" e sco spazi da socialisaziun da la cardientscha.<br /><br /></p> <elirbold><em>Il Grischun refurmà<br /> <br /> </em></elirbold> <p>Il term plaiv, etablì solidamain en la baselgia rom.-cat., è main usità da vart ref. e designescha il district pastoral ed administrativ delimità localmain, en il qual èn activs in u plirs plevons.  <br />La Refurmaziun ha surpiglià il sistem da la plaiv territoriala sco district ecclesiastic. Ils dretgs da pastoraziun reservads a l'uvestg èn dentant vegnids annullads. Restà è l'obligaziun parochiala tenor la maxima: Tgi che viva en la plaiv appartegna a la plaiv. Decisiv per l'appartegnientscha a la plaiv resta uschia il domicil. Ils refurmaturs han dentant cupitgà il pensar ierarchic: Cuntrari a la baselgia cat. è daventada la plaiv sco pravenda l'element central da la constituziun ecclesiastica. Ils parochians s'organiseschan corporativamain en plaivs che surpiglian, tenor territori, en mesira differenta cumpetenzas sin il champ ecclesiastic. Malgrà ils cunfins dal model ecclesiastic organisà territorialmain, resta la pravenda locala era per la baselgia evang. in rom indispensabel per la pratica da la communitad ecclesiastica.<br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: I. Saulle Hippenmeyer, U. Brunold, Nachbarschaft, Pfarrei und Gemeinde in Graubünden, 1400-1600: Quellen, 1997. Litteratura: H. Büttner, I. Müller, Frühes Christentum im schweizerischen Alpenraum, 1967; H. Wicki, Staat, Kirche, Religiosität, 1990; P.-L. Surchat, Chur, en: Die Bistümer und ihre Pfarreien, edì da E. Gatz, 1991, 234-43; I. Saulle Hippenmeyer, Nachbarschaft, Pfarrei und Gemeinde in Graubünden, 1400-1600, 1997; Kirche im Ostalpenraum im ersten Jahrtausend, en: Frühe Kirchen im östlichen Alpengebiet 2, edì da H.R. Sennhauser, 2003, 793-816. Immacolata Saulle Hippenmeyer  Placi Plan Wahlen  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: