e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Pool, Luzius Porclas [Porclis]  Populaziun Per il temp medieval pon ins revelar mo punctualmain il svilup demografic en il territori da l'odiern chantun Grischun. Tenor calculaziuns approximativas è s'augmentada la populaziun da la Rezia da 30'000 sin 60'000 persunas tr. il 6. ed il 14. tschientaner. La densitad da la populaziun variava fermamain tr. las vals principalas fritgaivlas cun lur fieras e citads (Maiavilla, Glion, Cuira) e las vals lateralas isoladas cun lur vischnancas paupras. La creschientscha demografica dal temp medieval sa basava d'ina vart sin in surpli da naschientschas e da l'autra vart sin <elirlink href="aid:1398">immigraziuns</elirlink> da regiuns prealpinas dapi il temp medieval tardiv sco era dal vest e dal sid durant il 12.-14. tsch. (p.ex. ils <elirlink href="aid:1125">Gualsers</elirlink>). La populaziun è creschida da ca. 75'000 persunas enturn il 1500 a max. 100'000 enturn il 1600 ed è sa diminuida fin il 1750 a ca. 71'000 persunas (en cuntrast cun la Svizra Bassa creschenta). Suenter il 1750 ha ella puspè cumenzà a crescher, cumbain a moda fitg modesta: il 1800 ha ina dumbraziun inuffiziala relevà 72'903 persunas. En il Grischun dal Sid è la populaziun sa diminuida anc pli ferm en il 17. e 18. tsch.; en las Terras subditas (Vuclina, Buorm e Clavenna) vivevan prob. a la fin dal 18. tsch. approximativamain 90'000 persunas.<br />Per Cuira è attestada enturn il 1350 ina diminuziun da la populaziun, cumpensada tras l'immigraziun da glieud da las regiuns dal Grischun sco era tras l'affluenza da mastergnants da l'intschess dal Lai Rivaun e dal Lai da Constanza suenter l'incendi dal 1464. La citad ha obtegnì qua tras in nov profil architectonic e linguistic. Il stgaudament dal clima dal 1531-65 ha permess d'intensivar l'agricultura e la cultivaziun da graun era en regiuns pli autas. Era las separaziuns da pravendas renvieschan ad ina creschientscha da la populaziun durant quel temp. Las runcadas e colonisaziuns da territoris pli auts tras Gualsers èn vegnidas terminadas a la fin da questa perioda chauda. Il pegiurament subsequent dal clima, ils Scumbigls grischuns resp. la Guerra da trent'onns (europeica), <elirlink href="aid:1081">epidemias</elirlink> da pestilenza e crisas en il provediment dal pajais han depopulà il Grischun. Da la pestilenza, ch'ha infestà periodicamain il territori grischun tr. il 1349 ed il 1635, eran pertutgadas o.t. las vischnancas situadas a las vias da transit. Cun excepziun da las epidemias dal 1628-35, ha la malsogna pudì vegnir franada bain svelt grazia a la topografia variada e fragmentada, a controllas severas ed a la collavuraziun cun citads lumbardas. Autras malsognas d'infecziun sco la virola e la tuberculosa, ma era fominas (surtut tr. il 1771 ed il 1773) han provocà durant tscherts temps in augment da la mortalitad, en particular da quella d'uffants. Ma la populaziun sa restabiliva mintgamai spert grazia a l'augment da las naschientschas, quai ch'è daventà visibel a moda marcanta o.t. suenter ils Scumbigls grischuns. Tals augments eran dentant mo passagers e na manavan betg ad in augment demografic a lung termin, perquai che la societad tradiziunala adattava il dumber d'abitants a sias pussaivladads economicas cun limitar ils matrimonis e promover l'emigraziun. Las valladas alpinas internas faschevan part da las zonas d'<elirlink href="aid:1078">emigraziun</elirlink> las pli impurtantas da la veglia Svizra. Surtut nauschas racoltas, savens en consequenza d'influenzas negativas da l'aura, augmentavan la disposiziun a l'emigraziun. Sper l'emigraziun temporara (<elirlink href="aid:2761">Randulins</elirlink>) è s'etablida era l'emigraziun definitiva en div. furmas, particularmain a la fin dal 18. tschientaner. Dal 15. fin al 18. tsch. èn stads il Veneto e la Lumbardia las destinaziuns principalas da l'emigraziun commerziala grischuna, a partir dal 18. tsch. èn emigrads ils Grischuns en differents stadis da l'Europa.<br /><br /> La diminuziun da la populaziun grischuna en consequenza da guerras e crisas ha manà a translocaziuns en il 17. e 18. tschientaner. Ils Gualsers han bandunà lur colonias pauc productivas sin ils auts ed han acquistà bains en las vals. La consequenza è stada in pitschen moviment da migraziun interna en il Grischun e la germanisaziun da vitgs rumantschs. Ils singuls bains ed ils aclauns, ch'eran las furmas d'abitadi predominantas durant il temp medieval, han fatg plazza a vischnancas serradas en il temp modern tempriv. La separaziun consequenta tr. vischins e fulasters/enderses ha mantegnì l'equiliber tr. il svilup da la populaziun stabla en las vischnancas e la productivitad agrara da quellas. Ils fulasters na pudevan betg maridar a bainplaschair ed eran suttamess al sistem da l'endogamia che garantiva la cultivaziun da bains abels da segirar la subsistenza ad in fieu. Il sistem da la partiziun reala ha dentant diminuì la grondezza dals manaschis. La renunzia bunamain totala d'acceptar novs vischins en il 18. tsch. ha manà ad in bass potenzial d'innovaziun da la societad ed è responsabel per il grond augment dal dumber d'abitants betg sedentars.<br />La populaziun grischuna è s'augmentada tr. il 1850 ed il 1888 annualmain per 1,5‰, v.d. dad 89'895 sin 94'810 persunas. La flaivla digren da la populaziun da 30 a 25‰ e la mortalitad pli bassa ch'en l'ulteriura Svizra han effectuà in aut surpli da naschientschas. En l'emprima mesadad dal 19. tsch. è stada la creschientscha demografica prob. in pau pli auta. Il princip da l'autarchia, dretgs d'ierta variabels tenor regiuns, la vegliadetgna da maridar elevada e l'obligaziun a l'endogamia èn restads facturs decisivs e caracteristics per il chantun Grischun agrar fin viaden il 20. tschientaner. Il servetsch mercenar ha mantegnì sia impurtanza fin en ils onns 1840. Alternativas eran il "ir giu'l Schuob", pratitgà tr. il 1817 ed il 1850 da ca.700 uffants e giuvenils l'onn (<elirlink href="aid:2790">Schuobacheclers</elirlink>), sco era autras activitads artisanalas a l'exteriur (o.t. pastiziers e cafetiers). Ins emigrava per regla cun l'intenziun da turnar pli tard en patria. En consequenza da la Revoluziun franz., da la fomina dal 1816-17 e da la miseria dals onns 1848-50 èn blers Grischuns sa decidids d'emigrar per adina, o.t. en l'America dal Nord. Fin suenter il 1850 ha il maun public gì da cumbatter surtut cunter la paupradad (<elirlink href="aid:2117">Pauperesser</elirlink>) e l'integraziun dals na-Grischuns sedentars, da las stirpas vagantas (<elirlink href="aid:2904">Vagants</elirlink>) e da singuls viagiants. Cun introducir il dretg da burgais per l'entira Svizra (1848) ed obligar las vischnancas da conceder il vischinadi ad esters e vagants, han ins chattà ina soluziun unitara ma malgista che privilegiava quellas vischnancas - savens pli bainstantas - ch'avevan refusà categoricamain quella glieud paupra. Las midadas structuralas, ch'han manà a la perdita da la funcziun economica dals vagants, han accelerà l'exclusiun da quels, inchargiond las vischnancas burgaisas cun grevezzas che surpassavan lur pussaivladads finanzialas. <br />Fin il 1850 è stà il traffic da martganzia sur ils pass alpins vers il sid, sper l'agricultura, la funtauna da gudogn la pli impurtanta. La derutta dal traffic da transit en consequenza da la construcziun da las viafiers tras las Alps, da la fin dals servetschs mercenars e da las midadas structuralas en l'agricultura han inizià ina depopulaziun ch'ha cumpiglià a l'entschatta surtut il Grischun Central, alura tut las regiuns perifericas. La cumpart da las persunas activas en l'agricultura è sa diminuida da 69% il 1860 a 46% il 1910. Las destinaziuns tradiziunalas da l'emigraziun en l'Europa e sur mar han pers lur impurtanza, entant che la Svizra Bassa ha gudagnà successivamain attractivitad. Tr. il 1888 ed il 1910 è la populaziun grischuna creschida per 11,4‰ l'onn sin 117'069 abitants. La mortalitad dad uffants e creschids è sa diminuida svelt suenter il 1895 grazia ad in meglier provediment medicinal (<elirlink href="aid:2788">Sanitad</elirlink>). Il surpli da naschientschas è s'augmentà dal 1901 fin il 1910 a 7,2‰ l'onn.<br />Bunamain uschè impurtanta è stada l'immigraziun. Cuira ha consolidà sia posiziun da center administrativ regiunal, l'industrialisaziun è dentant strusch reussida. La realisaziun da l'infrastructura en ils centers turistics e da la rait da vias e viafiers han fatg dal chantun d'emigraziun in pajais d'immigraziun. Las <elirlink href="aid:2071">migraziuns</elirlink> internas e l'immigraziun en ils centers turistics resp. als gronds plazzals han transfurmà per temps la fatscha d'entiras regiuns. La chapitala Cuira (1850 6'183 abit.; 1900 11'532) ed ils centers regiunals sco Tavau (1850 1'680 abit.; 1900 8'089) èn creschids svelt ed a moda persistenta. La part dals Svizzers immigrads e dals esters è s'augmentada regularmain en relaziun cun la populaziun residenta, muntond il 1910 en l'entir Chantun a 17%, en ils district da Landquart Sura e da Maloja schizunt a 32-35%. Quel onn lavuravan 27% da las persunas cun activitad da gudogn dal Grischun en il sectur terziar (1860 9,5%), 26% en il sectur secundar. Las regiuns perifericas èn dentant strusch vegnidas tangadas da l'immigraziun ed han era profità mo pauc dal provediment sanitar meglierà.<br />L'Emprima Guerra mundiala ha introducì ina fasa cun in svilup demografic retardà ch'ha durà - interrut d'in restabiliment en ils onns 1920 - fin il 1941. La populaziun è creschida en consequenza dal surpli da naschientschas, entant che la bilantscha da la migraziun è restada negativa. Las structuras tradiziunalas èn dentant sa midadas era en regiuns perifericas. La vegliadetgna da maridar è sa sbassada, perquai che la pussaivladad da chattar in'occupaziun ordaifer l'agricultura permetteva da maridar senza surprender il bain puril. Il mument da la maridaglia ed il cumportament reproductiv èn s'adattads a quels da la populaziun dal rest da la Svizra. La crisa economica e l'entschatta da la Segunda Guerra mundiala han sminuì la quaida da maridar, e pir en ils onns 1941-50 è il dumber da matrimonis puspè creschì en cumparegliaziun cun il decenni precedent. La rata da divorzis è sa multiplitgada tr. il 1870 ed il 1950 en tut per dus giadas e mez, cun fitg grondas differenzas regiunalas e localas. L'Emprima Guerra mundiala ed ina politica pli restrictiva han manà ad ina reducziun da la cumpart dals esters (per gronda part lavurers esters domiciliads mo temporarmain) ch'ha cuntinuà en consequenza da la crisa economica mundiala prorutta en ils onns 1930. Las regiuns agraras han subì ina depopulaziun sensibla en ils onns 1920-30. Durant la crisa economica mundiala è quella sa retardada, ed en intgins districts ha cumenzà in moviment da remigraziun si da la Svizra Bassa.<br />En ils onns 1941-2009 è creschì il dumber d'abitants per ca. 49%. En in'emprima fasa (fin il 1970) è s'augmentada la populaziun per 7,2‰ l'onn. La creschientscha rapida dal dumber da naschientschas en tut ils districts e la rata da mortalitad retardada han chaschunà in augment dal surpli da naschientschas. L'aspectativa media da la vita è muntada da 67,7 onns (umens) resp. 72,6 onns (dunnas) il 1950 a 76,6 resp. 82,4 onns il 1999. La bilantscha dals moviments migratorics è restada negativa en in'emprima fasa, la cumpart dals esters è dentant tuttina s'augmentada da 8,1% il 1950 a 14,9% il 1970 resp. a 15,2% il 2001. L'immigraziun considerabla dad esters cuntrastava cun l'emigraziun anc pli numerusa da Grischuns. Sco en il 19. tsch. returnan dentant blers da quels suenter la pensiun. Tr. il 1970 ed il 1980 è sa ralentada la creschientscha demografica. La midada da tenuta envers il maridar, la fam. e la sexualitad sco era l'emancipaziun da las dunnas han provocà a partir dal 1965 ina diminuziun marcanta da la rata da naschientschas (effect da la pirla). Quest svilup n'è, per motivs socials e religius, betg sa manifestà al medem mument en las differentas parts dal chantun Grischun: en ils centers urbans ed en las vischnancas a las vias da transit ha el inizià pli baud ch'en las regiuns agraras perifericas. Era motivs religius han giugà ina rolla. En ils davos decennis dal 20. tsch. è la populaziun grischuna puspè creschida pli spert en consequenza da la bilantscha positiva dals moviments migratorics (per l'emprima giada dapi il 1910, en media per 6,8‰ l'onn). Cumbain che l'augment da la populaziun grischuna, inizià il 1950, è s'avischinà plaun a plaun a la media svizra, han ils territoris periferics subì ina reducziun da la populaziun per part massiva. Tr. il 1941 ed il 2000 è sa diminuida la part da las persunas activas en l'agricultura da 38,4% a 5,7%. Las regiuns autsituadas han cumenzà a sa depopular e bleras culegnas da muntogna èn vegnidas bandunadas. Quest process da "desertificaziun" e la concentraziun dals abitadis en ils funs da las vals furman dapi il temp modern tempriv constantas en l'istorgia da la populaziun dal Grischun.<br /><br /><br /> <br /> <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: UFS. Litteratura: Pieth, Bündnergeschichte; Töndury, Volkswirtschaft; D. Kaiser, Cumpatriots in terras estras, 1968; Bundi, Besiedlung; Kaiser, Zuckerbäcker; Bühler, Bündner im Russischen Reich, 1991 (2003²); J. Mathieu, Eine Agrargeschichte der inneren Alpen, 1992; D. Kessler, Hotels und Dörfer: Oberengadiner Hotellerie und Bevölkerung in der Zwischenkriegszeit, 1997; R. Kaiser, Churrätien im frühen Mittelalter, 1998 (2008²); HbBG 3, 115-46; J. Rageth, Urgeschichte Graubündens im Überblick, en: Zeugen der Vergangenheit, 2002, 87-123. Peter Bollier, Werner Meyer  Pool, Luzius Porclas [Porclis]  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: