e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Schönbächler, Viktor Schorsch, Georg von  Schons Val e cirq. dal distr. Rain Posteriur, cumpigliond il stgalim da la val tr. las chavorgias da la <elirlink href="aid:3014">Viamala</elirlink> e da la Puntcrap e la Val Farera (800-3000 m), tud. Schams. Ils centers dal S. èn las vischnancas da Ziràn ed Andeer a la via tras la val. Las pitschnas culegnas serradas da Reschen e Pignia sa chattan sin terrassas bassas a dretga dal Rain Posteriur, las vitgs da Donat, Clugén, Pazen-Farden, Casti-Vargistagn, Lon e Maton sin la Muntogna da S., Runtgaglia (suletta vischn. propi da lingua tud.) en la Viamala e las vischnancas da Calantgil e Farera en la Val Farera. 831 <em>in Sexaminis</em>. 1780 1'772 abit.; 1850 2'134; 1900 1'498; 1950 1'653; 2000 1'647.<br /> Ina colonisaziun preistorica è attestada surtut tras las fossas da Donat dal temp da bronz tempriv. Il num <em>Lapidaria</em>, menz. en la copia d'ina charta stradala rom., renviescha prob. a Ziràn u ad Andeer, situadas a las vias per ils impurtants pass alpins dal Spleia e dal S. Bernardin. L'«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840) menziunescha terren roial en possess da la baselgia da S. Martin a Ziràn ch'era il center da la plaiv gronda e che incassava las dieschmas da l'entira regiun. L'onn 940 ha regalà il retg Otto I a l'uvestg da Cuira la baselgia cun ils bains che cumpigliavan quatter curts grondas en il S. ed en il Valragn dadora. Gia a l'entsch. dal 13. tsch. era il S. in territori urbarisà, nua ch'ils colons pratitgavan allevament da muvel e cultivava ils ers. A partir dal 1204 è doc. sin la Muntogna da S. ina vischnanca da purs libers cun in'atgna dretgira civila. En il temp autmedieval furmava il S. in signuradi infeudà da l'uvestgieu da Cuira als baruns de Vaz. Il 1338 è passada la val als conts de Werdenberg-Sargans. Il 1424 è s'unì il S., senza l'accord da ses signur, a la LG. Suenter sia sconfitta en la Guerra da S. e la destrucziun dal chastè da Balamburtg, han ils de Werdenberg vendì il S. a l'uvestgieu (1456). Il 1458 ha la val cumprà ora tut ils dretgs feudals, e tr. il 1530 ed il 1540 ha ella aderì a la Refurmaziun. Ils vischinadis dal cumin da S. furmavan quatter pitschnas dretgiras civilas. Ziràn era il lieu principal sco era il lieu d'execuziun e da martgà da la val e disponiva d'ina susta per il port dal S. (corporaziun da sauma). Suenter l'amplificaziun da la Viamala (suenter il 1473) e la construcziun d'ina via charrabla (1818-23), è s'intensivà il traffic da transit. En il 17. e 19. tsch. han las minieras (surtut quellas a Calantgil, Farera, Andeer, Ziràn e Reschen) gì lur culminaziun. Il 1851 è il cumin da S. daventà in cirquit. Il 1875 è Übernolla passà a la vischnanca da Tusaun. La diminuziun dal traffic da transit suenter la construcziun da las lingias da viafier dal Brenner e dal Gottard e la fin da l'industria da minieras han provocà in'unda d'emigraziun (1870 1938 abit.; 1900 1498). A partir dal 1901 èn vegnidas construidas vias d'access a las vischnancas da la Muntogna. Andeer, che ha remplazzà Ziràn sco center dal S. en il 19. tsch., ha profità il pli ferm tant dal turissem da viandar sco da quel da far bogn (center da cura). Suenter il 1960 ha la vischnanca d'Andeer pudì sanar sias finanzas, tr.a. grazia a las plazzas da lavur stgaffidas tras las OE Rain Posteriur. Entant che la germanisaziun ha inundà il fund da la val (2000 Val S.: 20,1% ML/35,9% Lindic), discurra ina maioritad da la populaziun da la Muntogna anc adina rum. (2000 53,8% ML/76,1% Lindic). La fusiun da las vischnancas pitschnas da la Muntogna, tematisada gia en il 19. tsch., è vegnida realisada mo per ina pitschna part.</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: B. Mani, Cudasch da S., 1958 (1993³); Schmid, Graubünden, 86-88; Simmen, Wappen, 273-76. Jürg Simonett  Schönbächler, Viktor Schorsch, Georg von  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: