e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Surlej Surmiran  Surmeir Noziun che designescha la regiun "sur il Meir" (chavorgia che collia la Val d'Alvra e la Tumleastga) e cumpiglia la Val d'Alvra (Sotses) e la Val da la Gelgia (<elirlink href="aid:2756">Surses</elirlink>). <br />A l'ost dal S. èn attestads quatter abitadis per il temp da bronz sco era l'explotaziun ed elavuraziun d'arom. En il temp celtic e retic furmavan las culegnas situadas sin ils auts e sin las collinas a Lantsch, Casti, Salouf, Cunter e Suagnign il territori central dals uschen. Suanetes. L'«Itinerarium Antonini» mussa la via rom. tras il S. cun la staziun <em>Tinnetione</em> (Tinizong). L'access dal nord succedeva da la vart sanestra sur la <em>mutatio </em>(albiert e stallas) a Riom. Il Pass dal Güglia, sin il qual sa chattava in sanctuari rom, vegniva frequentà cun charrets da duas rodas. Fastizs d'abitadis dal temp rom. tempriv dattan perditga da l'utilisaziun dal Set per il commerzi da transit nord-sid. Da la maschaida dal latin vulgar cun las linguas prerom. dal S. è sortì l'idiom surm. cun ses sis dialects locals. L'«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840) menz. ina <em>taberna</em> a Murmarera, in <em>stabulum</em> a Beiva, la baselgia e la vischnanca da Riom sco era quella da Tinizong. Riom cun ses chastè (enturn 1250) furmava il center dals bains roials, vegnids tras ils signurs von Wangen-Burgeis en possess da l'uvestgieu da Cuira (1258). Fin en il 14. tsch. aveva l'uvestg cuntanschì la suveranitad territoriala en l'entir S. El numnava ils chastellans e mastrals per la dretgira auta e bassa. Impurtants ministerials indigens eran ils signurs de Marmels, possessurs d'in chastè da medem num sper Murmarera. Ils Gualsers, domiciliads en il 13. e 14. tsch. da la claustra S. Gliezi/Cuira e da signurs feudals episcopals o.t. en regiuns autsituadas, èn sa maschadads cun la populaziun rumantscha. Las quatter veglias baselgias parochialas sa chattavan a Salouf, Riom, Tinizong e Beiva. La refurmaziun ha cumpiglià mo parts da Beiva che tgirava vivs contacts cun la Bergiaglia, l'Avras e l'Engiadina. Il rest dal S. è vegnì pastorà suenter la Cuntrarefurmaziun da chaputschins ch'han promovì la construcziun d'ina entira retscha da baselgias baroccas. Il 1367 è s'unì il S. a la LCD. Beiva e Murmarera han obtegnì en il 15. tsch. in'atgna dretgira bassa ed eran suttamess al landfoct da Riom mo en cas criminals. Cun Avras han las duas vischnancas furmà il cumin da Stalla-Avras e n'han pia betg appartegnì al cumin da S. che furmava cun Casti ina dretgira auta. Il 1552 ha la val cumprà ora ils dretgs suverans episcopals.</p> <p>La funtauna d'entrada principala era l'allevament da muvel, en il S. inferiur era la cultivaziun dal graun per l'agen provediment. Las dispitas per ils dretgs d'utilisaziun e da suveranitad territoriala en la Val Nandro laterala han durà fin viaden il 10. tschientaner. La nova construcziun da l'ospizi (ca. 1100) e la via charrabla (14. tsch. tardiv) han promovì il traffic da transit sur il Pass dal Set che vegniva controllà dals ports (corporaziuns da transport) da Tinizong (a partir dal 1706 da quels dal S.) e da Beiva. Suenter il 1473 ha la Via Sura pers p.p. sia impurtanza a la Viamala ch'è vegnida schlargiada per il traffic da transit sur il Spleia ed il S. Bernardin. Fin en il 19. tsch. ha existì in'industria da minieras (o.t. fier) en il S. La via dal Güglia è vegnida construida en ils onns 1820-26, il tschancun da cuntinuaziun tras il S. vers il nord dal 1834-40. Il 1851 han fusiunà ils dus cumins da S. e Stalla al cirquit da S., da maniera ch'ils cunfins politics e geografics sa cuvrivan. La Viafier da l'Alvra, averta il 1903, ha franà il traffic da transit, cumpensà a partir dals onns 1930 dal svilup dal traffic d'automobils cun in'amplificaziun da la via dal Güglia. La construcziun da las ovras electricas da la Gelgia cun il Lai da Murmarera (1954) è vegnida iniziada il 1945. La regiun da Planeiras (Lai/Lenzerheide) è sa sviluppada a partir dal 1860 ad in lieu da cura, Suagnign, il center odiern da la val, ch'è stà in lieu da cura climatica en il 19. tsch., è daventà in lieu da sport a partir dal 1950. A partir dal 1960 è sa sviluppà il turissem d'enviern a Beiva. Il 2000 eran anc 55% dals avdants dal S. da lingua rum., 38% da lingua tud. e 6 % da lingua taliana.  <br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: G.P. Thöni e.a., Adia Marmorera, en: Sulom, 32/1953; K. Egli, Die Landschaft Belfort im mittleren Albulatal, 1978; Planta, Verkehrswege 2, 97-153; E. Brun, Geschichte des Bergbaus im Oberhalbstein, 1987. Jürg Simonett  Surlej Surmiran  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: