e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Refurma dal pajais Regaglias  Refurmaziun Il term Refurmaziun cumpiglia ina nova confessiun cristiana naschida enturn il 1520 e tenor la quala la cretta sa basa sulettamain sin la S. Scrittira (Evangeli), cun refusaziun da l'autoritad apostolica, ed in'epoca iniziada era en il Grischun suenter il 1520. <br />Las premissas per la Refurmaziun en il Grischun èn stadas: las stentas temprivas per l'autonomia ecclesiastica (Tavau 1460, Mustér 1472, Cuira 1523 e.a.); l'independenza da baselgias affiliadas tras la separaziun da baselgias da vallada; l'introducziun da l'uffizi da predicatur (Cuira 1523) cun l'incumbensa da proclamar il pled da Dieu e da scolar sacerdots giuvens per il servetsch da predicaturs; ina nova generaziun d'umanists (o.t. en l'Engiadina) ch'avevan studegià a Basilea ed a Turitg. La Refurmaziun è vegnida favurisada da la revolta dals purs cunter il domini episcopal. Ina guerra da purs n'ha però betg gì lieu en il Grischun, cun excepziun d'inquala rebelliun e da singuls tumults. Ils purs han gia baud fatg valair lur interess, ens. cun las vischnancas. <br /><br />La LG ha decretà gia ils 20-4-1523 a Glion ina lescha consistenta da set artitgels che preveseva in scumond d'absenza e l'obligaziun da residenza dals plevons, privava l'uvestg dal dretg sin il relasch da spirituals defuncts, decretava la restricziun da la giurisdicziun ecclesiastica e suttametteva la conduita dal clerus ad ina controlla severa. Quests artitgels furmavan la basa per ulteriurs decrets legislativs da las Trais Lias, sco p.ex. quel dal sboz stampà cun 18 artitgels dals 6-11-1523, dals emprims <elirlink href="aid:724">Artitgels da Glion</elirlink> dals 4-4-1524 e dals segunds Artitgels da Glion dals 25-6-1526. Quests ultims han decretà las suandantas innovaziuns politic-ecclesiasticas: l'utilisaziun da legats per ina messa perpetna per glieud paupra là nua ch'i mancan ils ertavels legitims; il scumond da la recepziun da novizs en las claustras; la cumpetenza da las vischnancas da nominar e relaschar in plevon; l'occupaziun da pravendas mo cun plevons indigens. Ils Artitgels cumpiglian però era mesiras secularas, p.ex. la fixaziun dal tschains max. a 5%, la pussaivladad da sa cumprar liber d'in feud ereditar, l'aboliziun da la <elirlink href="aid:1054">dieschma</elirlink> pitschna e la reducziun da la gronda ad in 15avel sco era la reducziun d'ulteriuras prestaziuns u tributs.<br />Questas leschas dattan perditga d'in ferm spiert refurmatoric. Cun il dretg da las vischnancas da tscherner il plevon ed il provediment social dals paupers han ellas p.ex. gia anticipà intents da la Refurmaziun sco tala ed integrà quels en in process da la democratisaziun statala.<br />In pass decisiv è stà l'engaschament dal prer Johannes Dorfmann - numnà Comander tenor la tradiziun umanistica -, oriund da Maiavilla ed activ ad Escholzmatt/LU sco plevon da la baselgia da S. Martin a Cuira per la Pasca da l'onn 1523. Quest spiritual ordvart erudit, ch'aveva ina stretga relaziun cun Huldrych Zwingli a Turitg, è sa concentrà fermamain sin l'uffizi da predicatur ed ha realisà entaifer trais onns las refurmas ecclesiasticas a Cuira. Il 1525 era la citad maioritarmain ref., e da Pasca dal 1526 han ins abolì la messa e remplazzà quella tras la S. Tschaina, il simbol da la nova cretta. A medem temp è sa derasada la Refurmaziun cun ina gronda dinamica en bleras parts da la Republica da las Trais Lias. Il center d'irradiaziun per propi da la nova cretta era Glion. Ils eveniments e conclus ils pli impurtants èn succedids en questa citad, la plipart l'onn 1526.<br />Cun il success da la Refurmaziun è era creschida l'opposiziun. Il chapitel catedral da Cuira ha accusà Comander a la Dieta fed. d'esser in agitatur. Quel ha alura decidì da laschar sclerir las accusaziuns en in disput religius ed ha fixà ina <elirlink href="aid:1057">disputaziun</elirlink> per ils 8-1-1526 a Glion. Spirituals dad omaduas confessiuns han participà a quest disput ed han discutà en preschientscha d'uffiziants e d'autras persunas laicas davart 18 tesas publitgadas da Comander. Nagina da las duas partidas n'è sa fatga valair visavi l'autra, ed ins n'ha betg dà suatientscha a l'accusaziun cunter Comander: el ed auters plevons simpatisants han pudì propagar senza restricziuns la nova cretta.<br />La Dieta fed. ha proclamà sin quai il matg 1526 a Tavau la libertad da la confessiun evang. e cat. per tuttas persunas dad omaduas schlattainas domiciliadas en il Stadi da las Trais Lias ed en sias Terras subditas. Per l'Europa da quel temp è quai stà in act statal singular, essend l'emprima proclamaziun da la libertad da conscienza insumma. Questa libertad sa limitava però a las duas confessiuns numnadas. En general decideva la maioritad d'ina plaiv davart l'appartegnientscha dals abitants ad ina u l'autra confessiun; ina pressiun da la maioritad envers ina minoritad n'era però giuridicamain betg admessa. Uschia han pudì viver minoranzas religiusas en ina vischnanca grischuna fin il 1620 en cuminanza cun ina maioritad detg toleranta. Pir cun la Cuntrarefurma (<elirlink href="aid:2134">Missiun retica dals chaputschins</elirlink>) è sa pegiurada lur situaziun, ed en singulas vischnancas han ins cuntanschì mo cun stenta relaziuns pariteticas. <br />La lescha davart la libertad da cretta dal 1526 excludeva da l'autra vart tut las autras confessiuns, spezialmain la "secta" dals anabaptists (<elirlink href="aid:714">Anabaptissem</elirlink>). Uschia n'han ins era betg tolerà en il Grischun las activitads dals dus anabaptists indigens Jörg Cajacob (Blaurock) ed Andreas Castelberger, ed ins ha scumandà ad els da pregiar lur cretta; il moviment dals baptists ha tuttina chattà durant il 16. tsch. adina dapli aderents tras ils <elirlink href="aid:1106">fugitivs</elirlink> per motivs da cretta provegnints da l'Italia e dal Tirol.<br />Ils Artitgels da Glion dals 25-6-1526 han reglà da nov bleras relaziuns da dretg public, ecclesiastic e privat ed han privà l'uvestg da la gronda part da ses dretgs suverans. Quai ha contribuì a la derasaziun da la Refurmaziun. Ultra da Cuira èn vegnidas refurmadas en in'emprima fasa (1524-26): ina seria da vischnancas en la Foppa (Glion e conturns), Tusaun, Fläsch, Malans, Maiavilla, S. Antönia, Claustra e Tavau. En las ultimas trais vischnancas ha introducì Jakob Spreiter dal Montafun la nova cretta. Bleras vischnancas èn sa convertidas en ils dus decennis suandants, la plipart grazia a l'agir da spirituals indigens cun ina furmaziun umanistica, p.p. grazia ad anteriurs fraters laics. Ina disputaziun religiusa a Susch l'onn 1537 ha dà novs impuls a la nova cretta en l'Engiadina Bassa ed en la Val Müstair. En blers lieus han era uffiziants seculars da fam. prominentas (p.ex. Gian Travers a Zuoz) promovì la conversiun a la cretta refurmada. En l'Engiadin'Ota, en las vals Puschlav e Bergiaglia ed en Vuclina han fugitivs religius tal. gidà a derasar la nova cretta enturn il 1550, tr. quels o.t. Pietro Paolo Vergerio, l'anteriur uvestg da Capodistria.<br />Sin giavisch dals spirituals evang. als ha cedì la Dieta fed. dals 14-1-1537 la surveglianza da la ductrina e da la moda da viver dals preditgants grischuns. Quai è il doc. da fundaziun da la <elirlink href="aid:2818">Sinoda evangelic-retica</elirlink>. En div. ulteriurs decrets èn vegnidas regladas dumondas da la cretta e ductrina sco era dal status dals fugitivs religius en Vuclina ed ins ha abolì l'influenza da l'uvestg da Com e dal papa en las Terras subditas. Era a Tiraun (1593), Sunder (1595) e Clavenna (1597) han gì lieu, sco en il Grischun, disputaziuns animadas davart la cretta, senza dentant contribuir persistentamain a la derasaziun da la nova ductrina. Per la distribuziun da litteratura religiusa evang. ha procurà a partir dal 1549 o.t. la stamparia puschlavina da Dolfino Landolfi. </p> Archiv: ASGR. Ovras: Funtaunas: Litteratura: H. Berger, Bündner Kirchengeschichte, 2. part, 1986; A. Frigg, Bündner Kirchengeschichte, 3. part, 1986; O. Vasella, Bauernkrieg und Reformation in Graubünden 1525-1526, en: ZSG, 20/1940, 1-6a; HbBG 2, 203-36. Martin Bundi  Refurma dal pajais Regaglias  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: