e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Restauraziun Reydt  Rets Pievel dal territori alpin, davart il qual ils auturs antics transmettan singulas infurmaziuns savens grevas dad interpretar. Igl è strusch d'eruir, schebain i sa tractava en il cas dals Rets dad ina gruppa etnica unitara, v.d. dad in pievel, da diversas stirpas cun in'organisaziun politica unitara, da stirpas cun ina lingua cuminaivla u dad ina cuminanza cultica. La noziun lat. <em>Raeti </em>era eventualmain mo in term per designar tut ils abitants dal spazi alpin. <br />En il 2. tsch. a.C. tempriv menziunescha Cato il vegl il "vin retic", cun il qual el sa referescha evidentamain a las vignas en la vischinanza da Verona. L'istoriograf grec Polybios (2. tsch. a.C.) menziunescha "in pass tras la Rezia"; igl è dentant pauc cler, sch'el manegia cun quai in pass grischun u in auter passadi sur las Alps Orientalas (p.ex. il Raisch u il Brenner). Tenor in'inscripziun sepulcrala da Lucius Munatius Plancus a Gaeta (regiun da Latium) ha quel battì ils Rets l'onn 44 a.C. en ina battaglia sanguinusa. Strabon (1. tsch. a.C. tardiv) rapporta d'expediziuns da rapina dals Rets en il territori dals Helvets e dals Sequans. Suenter Strabon han ils Rets occupà territoris dad omaduas varts da las Alps, numnadamain al sid las vals alpinas, al nord da Com e da Verona ed al nord da l'intschess dal Rain. <br />Il Tropaeum Alpium (monument en onur da l'imp. Augustus, erigì a La Turbie en vischinanza da Monaco) cuntegna numerusas stirpas dal territori alpin, ma betg ils Rets, quai che lascha supponer che l'intschess dals Rets cumpigliava ils territoris da pliras stirpas alpinas. Plinius il vegl (1. tsch. s.C.) discurra d'ina vart da "Rets a las funtaunas dal Rain", el menziunescha dentant da l'autra vart sco reticas era las <em>civitates</em> dals <em>Feltrini</em> (Feltre), <em>Tridentini</em> (Trent) e <em>Beruenses</em> (Verona). <br />Cun la conquista dal territori alpin sut l'imp. Augustus (campagna da las Alps l'onn 15 a.C., manada da Tiberius e Drusus), la fundaziun da la provinza <em>Raetia et Vindelicia</em> (ca. 50 s.C.) e la designaziun abreviada da la provinza <em>Raetia, </em>ch'è s'enragischada spert, han las noziuns <em>Raeti</em> e <em>Retia</em> subì in'extensiun. Ellas servivan dapi alura a designar la totalitad dals abitants, retics u celtics, da la provinza respectivamain da l'entir intschess provinzial che cumpigliava medemamain il Vorarlberg, il Tirol e la regiun prealpina oz da lingua tud.; ellas èn dentant era daventadas main cleras. <br />Al simposi davart ils Rets organisà a Cuira il 1968 han l'istoricher Ernst Meyer, il linguist Ernst Risch e l'archeolog Benedikt Frei constatà ch'il territori central dals Rets cumpigliava l'Engiadina Bassa, il Trentino, parts dal Tirol dal Nord e da l'Ost ed evtl. era la Val Camonica e ch'el saja da situar en il spazi da las Alps Meridiunalas, entant ch'il Grischun dal Nord e la Val dal Rain Alpin sajan mo zonas marginalas u roms dal territori retic. Regula Frei-Stolba ha sustegnì en il davos temp l'idea che la val da l'Adisch inclus sias vals lateralas, l'intschess da la funtauna dal Rain (<em>Suanetes</em> e <em>Rigusci</em>) e la Val da l'En furmavan il territori dals Rets per propi, entant che las autras valladas grischunas eran colonisadas da Celts e che las vals da las Alps Meridiunalas tr. il Lai da Com ed il Lai da Garda sajan plitost dad excluder dal territori retic. <br />Il linguist Stefan Schumacher menziunescha che las "inscripziuns reticas" sa concentreschian sin il Tirol dal Sid e dal Nord e sin il Veneto; quellas inscripziuns, il pli savens curtas e tradidas mo en moda fragmentara, na tanschian dentant per affirmaziuns generalas davart la lingua retica. Las inscripziuns èn ultra da quai scrittas en div. alfabets, v.d. en l'alfabet da Sanzeno (anteriur alfabet da Bulsaun), en quel da Magré e sporadicamain en l'alfabet venez. u en alfabets locals; tut ils alfabets sa laschan però deducir da quel etrusc. Igl è dentant intschert, schebain quests alfabets sa refereschan ad ina lingua retica unitara ubain a differents dialects. Averta resta era la dumonda, schebain il linguatg retic appartegna ad ina gruppa indoeuropeica ubain - sco l'etrusc - ad in'autra gruppa linguistica. Tant Schumacher sco l'indogermanist ed etruscolog Helmut Rix sustegnan la tesa, tenor la quala il retic na saja betg sa sviluppà da l'etrusc, ch'el mussia dentant senza dubi ina parentella cun quella lingua.<br />Ord l'optica dals archeologs eran ils Rets istorics ils purtaders da la Cultura da Fritzens-Sanzeno dal temp da fier tardiv che sa distinguiva tras cuppas pitschnas per il pli decoradas cun in profil en furma dad "s" u era cun paraids grossas (derasaziun principala dapi il 6./5. tsch. a.C. en il Tirol dal Sid ed en il Trentino, en il Tirol dal Nord e da l'Ost ed en l'Engiadina Bassa). Gia en ils onns 1950 ha Benedikt Frei ventilà la dumonda, schebain la Cultura da Melaun (enconuschenta oz sco Cultura da Laugen-Melaun, ca. 13.-7./6. tsch. a.C.) derasada en il temp da bronz tardiv ed en il temp da fier tempriv en il territori quasi identic cun quel menz. sura e caracterisada tras crias cun manetschs e decoraziuns tipicas, na represchentia betg ina fasa tempriva d'ina "cultura retica". En la Val dal Rain Alpin han ins dentant registrà gia per il temp da bronz tardiv ina preschientscha simultana da la ceramica da la Cultura da Laugen-Melaun (Rets?) e da quella da la Cultura dals santeris cun urnas (Celts?).  <br />Tenor il stadi odiern da la perscrutaziun dals Rets sa situava il territori central da quels en il Tirol dal Sid, en il Trentino, en il Tirol dal Nord ed en l'Engiadina Bassa. La Val dal Rain Alpin po vegnir resguadada il pli da tut sco territori marginal dals Rets. L'existenza d'ina "lingua retica" unitara è contestada.<br />A partir dal temp medieval tardiv s'identifitgava la populaziun dal Grischun pli e pli cun il passà retic. Questa ferma "conscienza retica" ha marcà p.ex. gia la «Historia Raetica» da Durich Chiampell enturn il 1570 ed è sa manifestada senza restricziuns en il 19. e 20. tsch. (<elirlink href="aid:2778">Rezia</elirlink>).</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Der heutige Stand der Räterforschung in geschichtlicher, sprachlicher und archäologischer Sicht, 1971 (reediz. 1984 sut il titel: Das Räterproblem [...]); Die Räter, red. da P. Gleirscher, I.R. Metzger, 1992; S. Schumacher, Die rätischen Inschriften, 1992; R. Frei-Stolba, Räter und Etrusker, en: HA 24, 1993, 17-32; S. Schumacher, Das Etruskische und die "rätischen" Inschriften [...], en: HA 24, 1993, 33-50; H. Rix, Rätisch und Etruskisch, 1998; Die Schweiz vom Paläolithikum bis zum frühen Mittelalter 4, 1999, 29-41; M. Bundi, Rätische Landschaften, Alpensagen und Geschichte, edì da W. Lietha, 2009. Jürg Rageth  Restauraziun Reydt  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: