e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Societad da veterinaris grischuns Societad grischuna d'uffiziers  Societad feudala retica Noziun-clav da l'istorgia medievala. La societad feudala è ina societad da stans che determineschan l'urden social feudal (<elirlink href="aid:1092">Feudalissem</elirlink>). La societad feudala dal temp autmedieval e dal temp medieval tardiv, per part era quella dal temp modern tempriv, sa dividan en ils stans da la noblezza auta e bassa, dal clerus superiur ed inferiur, da la puraglia e da la burgaisia citadina (<elirlink href="aid:2115">Patriziat</elirlink>). <br /><br /></p> <elirbold> </elirbold> <elirbold><em>Temp medieval</em></elirbold> <p><br />Ils stans cumparan en las epocas numnadas era en il Grischun resp. en la Rezia, ma cun las suandantas restricziuns: il clerus aut era strusch separabel da la noblezza per quai che reguarda lur derivanza; ils descendents da fam. aristocraticas avevan in access privilegià al chapitel catedral da Cuira. La sedia da l'uvestg sezza è dentant vegnida occupada relativamain darar d'in member da la noblezza retica durant il temp medieval. La burgaisia citadina retica era quantitativamain irrelevanta e sa distinguiva strusch da la puraglia bainstanta; las citads grischunas (Cuira, Glion, Maiavilla) eran citadinas da tempra puril-burgaisa. Era en il cas da noblezza bassa u pitschna eran ils cunfins tr. ils stans fluids: ella absorbava u assimilava tant fam. descendidas da la noblezza auta sco era da quellas ascendidas da la puraglia e da la burgaisia. Cun la midada al temp modern ha questa noblezza bassa malcunfinada remplazzà la noblezza auta en sias funcziuns signurilas ertadas. <br /><br /></p> <elirbold><em>Temp modern</em></elirbold> <p><br />En il temp modern tempriv han pia existì mo dus stans: in "stan signuril", furmà d'ina (anteriura) noblezza bassa cun in access privilegià a las resursas da pussanza e reputaziun, ed in "stan cumin" cun in access confurmamain limità. La stratificaziun succedeva ussa dentant essenzialmain a basa da la repartiziun da la facultad: la derivanza (appartegnientscha ad in stan tras naschientscha resp. derivanza) n'è mai stà l'unic criteri decisiv en il Grischun dal temp modern tempriv. Il Stadi da las Trais Lias vegniva bain dominà d'intginas paucas fam. bainstantas e respectadas, ina derivanza nobla na tanscheva dentant betg per acquistar autas posiziuns politicas. Quai che quintava era plitost l'engaschament finanzial, damai la disponibilitad da meds finanzials. <br /><br /></p> <elirbold><em>Noblezza</em></elirbold> <p><em><br /> Noblezza auta</em><br />En la Currezia dal temp medieval tempriv para in stan dominant d'avair engrondì, grazia al possess funsil, ses bains signurils en maniera represchentativa e fortifitgà quels per part ad emprims precursurs da chastels feudals. La dinastia dals Zaccons/Victorids possedeva il titel secular da preses, assegnà ad ella en il temp rom. tardiv, ed ella occupava la sedia episcopala da Cuira: ina cumulaziun remartgabla da pussanza e reputaziun uffizial-carismatica. En il temp carolingic eran ils vasals dal retg e quels da l'uvestg en concurrenza in cun l'auter pertenent la controlla dals bains imperials resp. da quels ecclesiastics en la Rezia. En il 10. ed 11. tsch. èn las grondas fortezzas dal temp medieval tempriv (ils chastels-baselgia da Solavers, Razén, Reziòlta, Schiedberg-Sagogn, Castrisch, Munt S. Gieri e Mesauc) vegnidas amplifitgadas a chastels feudals. Dasperas han ins era erigì novs chastels. Ils iniziants da quests process cumparan pir a l'entsch. dal 12. tsch., numnadamain ils signurs da Razén, Sagogn-Wildenberg, Castrisch, Belmont e Sax. Gia intgins decennis pli baud cumparan ils signurs von Tarasp, ina schlatta liada a la fam. dals Welfs, in pau pli tard ils signurs de Vaz liads al reginavel dals Staufers. Ils bains da quests signurs paran da derivar per part da feuds imperials carolingics. Las schlattas surnumnadas furman ens. ina noblezza retica consistenta da nobels libers (<em>nobiles</em>). Il pli tard da quest temp (enturn il 1150) è la societad retica vegnida feudalisada. La noblezza auta, infeudada da l'uvestg cun dretgs da chastellan extendids, ha prest concurrenzà cun ils prinzis ecclesiastics per la suveranitad (egemonia territoriala), quai ch'ha provocà las repetidas charplinas e faidas dal 13. tsch. tardiv fin il 15. tsch. tempriv. A partir da la mesadad dal 15. tsch. han dentant las schlattas da noblezza auta - sco ils conts de Sax-Mesauc, il signurs de Werdenberg-Sargans ed ils baruns de Matsch - subì in declin socio-economic: ellas n'han betg pli pudì far valair lur dretgs suverans ed han strusch pli savì co finanziar lur vita signurila. A la fin finala han ellas stuì ceder lur dretgs suverans, o.t. a l'uvestg.      <br /><br /><em>Noblezza bassa</em><br />Il domini episcopal sa basa essenzialmain sin ministerials (servients). I sa tracta da schlattas da noblezza bassa u pitschna (milites, chavaliers), enconuschentas per gronda part dapi il 13. tsch.; tr. quellas sa chattan ils Marmels, Reichenbergs, Castelmurs, Schauenstein, Lumerins ed ils de Uebercastel-Castelberg-Löwenstein. A questa gruppa appartegnan era ils signurs d'Aspermont, ils de Haldenstein-Lichtenstein ed ils de Juvalt, oriundamain senza dubi schlattas noblas libras, sco era da l'autra vart ils de Planta che derivavan prob. da la puraglia libra. Ils ministerials vegnivan engaschads da l'uvestg sco administraturs dals bains signurils e sco chastellans. Els intermediavan las revendicaziuns da pussanza da l'uvestg a la populaziun rurala purila registrada tenor vischnanca. Suenter la fusiun e l'agir adina pli autonom da las vischnancas dapi la fin dal 14. tsch., cumparan ils nobels bass adina dapli era sco represchentants da las vischnancas. Main impurtants èn stads percunter ils ministerials dals signurs profans, p.ex. ils signurs de Strassberg, Kapfenstein e Stierva (servients dals de Vaz). En il 15. tsch. recrutavan ils signurs lur uffiziants insumma plitost da la puraglia. Per quels pudeva quai signifitgar in avanzament en ina posiziun da quasi noblezza bassa. Il pli tard enturn il 1450 cumpara pia la noblezza retica cumplettamain transfurmada: ses segment superiur era quasi svanì, ed il rest sa cunfinava l'emprim strusch da la puraglia. <br /><br /></p> <elirbold><em>Potentats rurals e patrizians citadins</em><br /><br /></elirbold> <p>La puraglia n'era betg omogena per quai che reguardava sia derivanza: ella cumpigliava a medem temp ils libers cun agens bains, ils dependents che cultivavan bains tributars (prestond servetschs e tributs) ed ils servs engaschads en manaschis signurils. Ina posiziun intermediara avevan d'ina vart ils ecclesiastics e claustrals, suttamess ad ina spezia da servitut moderada, da l'autra vart ils Gualsers ch'eran libers da persuna, ma che cultivavan bains tributars. Cun la dissoluziun successiva dals dominis feudals e la derasaziun general dal dretg feudal ereditar èn sa nivelladas questas differenzas socialas. Las fam. purilas èn muntadas socialmain surtut tras servetschs signurils, p.ex. ils Capols/Capauls e Monts (omaduas fam. en servetsch episc.) u ils Valärs ed ils Beelis (ils davos numnads era "von Belfort", tenor la chastellania ch'els possedevan en il 15. tsch.). Dals Beelis sa differenziavan ils Sprechers ("von Bernegg") ch'eran medemamain muntads socialmain a Tavau, ma pir en il 16. tsch. ed en servetsch da la vischnanca. Ultra dal possess funsil e dal commerzi (muvel, granezza, sal) han contribuì a la facultad da fam.: la fittanza da duanas, ils servetschs mercenars e l'activitad sco cussegliaders ed agents politics per monarcs europeics. Las fam. da Cuira - p.ex. ils Broggs ed ils Plantairs, pli tard ils Tscharners e Baviers - èn sa deditgadas l'emprim a la mastergnanza, alura era a fatschentas da spediziun. En la classa dominanta da la LCD han survegnì ils Marmels e Plantas concurrenza: da la Bergiaglia da vart dals Salis, Stampas e Prevosts, da l'Engiadina Bassa da vart dals Portas e Mohrs. Las fam. grischunas dominantas dal temp modern tempriv han cumenzan en gen. pli e pli a pratitgar l'endogamia, q.v.d. a sa maridar entaifer in circul serrà. En lur moda e stil da viver han ellas mess l'accent sin la distincziun e la reputaziun - elements essenzials da la conscienza da classa da tempra aristocratica. </p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: HS I/1; Grimm, Aristokratie; Färber, Herrenstand; Clavadetscher/ Meyer, Burgenbuch; HbBG 1 e 2; IG, 72-77; M. Bundi, Herrschaft und Freiheit in der mittelalterlichen Feudalgesellschaft am Vorder- und am Hinterrhein, en: JHGG, 2009, 55-93. Florian Hitz  Societad da veterinaris grischuns Societad grischuna d'uffiziers  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: