e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Renesse, Camille Frédéric de Republica helvetica  Republica da las Trais Lias Ils 23-9-1524 èn la Trais Lias (la <elirlink href="aid:1434">Lia Grischa</elirlink>, la <elirlink href="aid:1432">Lia da la Chadé</elirlink> e la <elirlink href="aid:1433">Lia da las Diesch Dretgiras</elirlink>) sa dadas cun la <elirlink href="aid:3526">Brev da federaziun</elirlink> ina constituziun cuminaivla. L'organisaziun interna ha mantegnì ina structura fermamain federalistica che permetteva ad ellas da sa preschentar en ina furma pli unida en dumondas da guerra e da pasch sco era sin il champ da la politica exteriura e da l'administraziun da las <elirlink href="aid:2856">Terras subditas</elirlink>. Ils cumins furmavan pitschnas republicas autonomas. La <elirlink href="aid:1055">Dieta da las Trais Lias</elirlink> sco autoritad suprema sa cumponiva da 62 fin 66 delegads recrutads dals 52 cumins (a partir dal 1788 53), da las vuschs dals chaus-lia (trais) e dad ina vusch attribuida en roda a la Cadi, a Razén ed a Glion. Il maximum da 66 vuschs ha la Dieta cuntanschì, cun pitschnas excepziuns, tr. il 1600 ed il 1797. Quests deputads vuschavan mo tenor instrucziun, e tut las decisiuns da la Dieta stuevan vegnir suttamessas als <elirlink href="aid:830">cumins</elirlink> e confermadas da quels cun maioritad (<elirlink href="aid:2129">Pli</elirlink>, <elirlink href="aid:2763">Referendum</elirlink>). Ils cumins pudevan acceptar u refusar las propostas u alura proponer modificaziuns (dretg d<elirlink href="aid:1404">'iniziativa</elirlink>). Ina veritabla pussanza centrala mancava e cun quai era ina <elirlink href="aid:1429">legislaziun</elirlink> unitara e (cun paucas excepziuns) ina ferma constituziun (<elirlink href="aid:814">Constituziuns grischunas</elirlink>). Sco sort d'executiva funcziunavan, tenor basegn, ils chaus da las Trais Lias (Congress pitschen), numnadamain ils landrehters da la LG, il bundspresident da la LCD (fin a la <elirlink href="aid:2809">Sentenzia da Malans</elirlink> dal 1700 identic cun il burgamester regent da Cuira) ed il bundslandamma da la LDD (fin a la <elirlink href="aid:2922">Sentenzia da Waser</elirlink> dal 1644 identic cun il mastral regent da Tavau). En la successiun da las Trais Lias sa chattava la LCD en la segunda posiziun (suenter la LG), e las Dietas fed. vegnivan tegnidas per ordinari enturn s. Baltramieu (24 d'avust), excepziunalmain enturn s. Gion (24 da zercl.) en roda a Glion, Cuira, Glion, Cuira, Tavau. Cun consultaziun d'intgins mess da mintga Lia pudeva quest Congress pitschen sa schlargiar ad in Congress grond cun trais fin quatter mess per lia per tractar problems impurtants. La mancanza d'ina veritabla cassa publica, d'in plan da finanzas e d'ina milissa permanenta difficultava il guvern, l'administraziun e la defensiun da la Republica. Quai ha quella gì da sentir cleramain tr. il 1525 ed il 1532, cura ch'ella è vegnida privada dal territori da las <elirlink href="aid:2940">Trais Plaivs</elirlink> al Lai da Com, entant che las autras Terras subditas èn restadas sut domini ed administraziun grischuna. <br />Da l'autra vart signifitgavan ils <elirlink href="aid:724">Artitgels da Glion</elirlink>, relaschads il 1524 ed il 1526, in rinforz da la coesiun interna. Els avevan abolì la plipart da las grevezzas feudalas, avevan reducì a moda rad. la pussanza seculara da l'uvestg da Cuira ed accordà a las plaivs la libertad dem. en l'administraziun da lur affars. Quai aveva pussibilità l'introducziun da la confessiun ref. da sut ensi, v.d. a partir da las vischnancas. Suenter la <elirlink href="aid:1057">Disputaziun da religiun</elirlink> dal schan. 1526 a Glion ha la Dieta fed. proclamà il liber exercizi da la confessiun ref. e catolica. Ils singuls individis e las pravendas eran cumpetents da sa decider per ina da las duas confessiuns (autras eran scumandadas). <br /> Ils meds finanzials per la Republica, las Lias ed ils cumins provegnivan da l'administraziun da las Terras subditas sco era da pensiuns, d'annatas e da la <elirlink href="aid:839">cumpra d'Uffizis</elirlink>. Il sistem guvernamental da quel temp sa lascha descriver sco aristodemocrazia. Quella sa basava sin ina signuria da 30-40 fam. liadas ina cun l'autra (dominants eran o.t. ils Salis ed ils Plantas) e che vegniva legitimada en permanenza tras elecziuns (formalmain) democraticas. La tema da las fam. regentas da perder la pussanza ha fatg fallar las tentativas d'ina renovaziun da la politica interna ch'avevan en mira da detretschar las structuras extremamain federativas. Il mantegniment endinà da las structuras statalas paralisantas ha impedì da prender cleramain posiziun ubain per ils principis da la Revoluziun franz. ubain per quels da l'Austria monarchista. Lià en la cuntraversa politica interna, è il Grischun daventà en ils onns 1798-1800 in champ da guerra occupà mintgamai duas giadas da truppas austr. e franzosas. Il contract davart l'integraziun dal Grischun en la <elirlink href="aid:2771">Republica helvetica</elirlink>, signà il 1799, e l'execuziun successiva da quel a partir da la mesadad dal 1800 han marcà la fin da la Veglia Republica. La <elirlink href="aid:2063">Mediaziun</elirlink> dal 1803 ha dentant surpiglià las structuras impurtantas (cumins e lias) dal sistem vegl-republican.</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Pieth, Bündnergeschichte; Grimm, Aristokratie; Färber, Herrenstand; Head, Demokratie; I. Saulle Hippenmeyer, Nachbarschaft, Pfarrei und Gemeinde in Graubünden, 1400-1600, 1997; HbBG 2; IG, 103-65. Martin Bundi  Renesse, Camille Frédéric de Republica helvetica  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: