e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Tegl Telefericas e funicularas  Telecommunicaziun Il term telecommunicaziun cumpiglia scadin stgomi d'infurmaziun sur ina tscherta distanza. Cun il svilup da l'hotellaria en la segunda mesadad dal 19. tsch. èn innovaziuns sco la glisch electrica e la telecommunicaziun sa derasadas era en il Grischun. En ils centers turistics è il dumber da telefons e da radios creschì fitg spert suenter il 1920, en las autras regiuns èn il radio e la televisiun sa derasads pir en ils onns 1930 resp. suenter il 1958. L'istorgia da <elirlink href="aid:833">Radio e Televisiun</elirlink> en lingua rum. ha cumenzà il 1925 resp. il 1946.<br /><br /></p> <elirbold><em>Telegraf, telefon ed internet</em></elirbold> <p><br />Il 1852 han ins avert la lingia da telegrafia Sargans-Blinzuna-Genua, ed il 1880 è vegnida installada l'emprima rait da telefon da la Svizra en la citad da Turitg, il 1889 l'emprima dal Grischun a S. Murezzan. Il 1890 è suandada la rait a Cuira, il 1891 quella a Tavau, e fin il 1900 eran realisadas las raits chant. e naziunalas. Las emprimas centralas grischunas da telex cun battaria centrala, ch'han remplazzà la telegrafia da Morse, èn vegnidas installadas il 1928 a Cuira ed il 1929 a S. Murezzan. La tecnica da transister ha revoluziunà la telecommunicaziun a partir dal 1948. Il 1959 han ins serrà la davosa centrala cumandada a maun a Champatsch/Samignun e la davosa centrala svizra cun battaria centrala a Scuol e Strada. Il 1965 è vegnì introducì en il Grischun il cabel coaxial (Cuira - S. Murezzan), suandà il 1980 dal cabel a fibras da vaider cun l'emprim indriz dad Andeer a Cröt (1987). Dapi il 1976 ha il telefax, transmess sur la lingia da telefon, remplazzà il telex. Il 1986 è vegnida averta a Lucerna l'emprima centrala digitalisada da la Svizra, il 1989 l'emprima grischuna a Versomi. Dal 1990 datescha il Swissnet, l'emprima colliaziun d'ISDN (Integrated Services Digital Network) a Landquart (firma Cedes), ed a S. Murezzan fa il Badrutt's Palace las emprimas emprovas cun Megacom (internet). <br /><br /></p> <elirbold><em>Radiofonia mobila</em></elirbold> <p>La radiofonia mobila exista en Svizra dapi il 1909, l'emprima staziun da radiotelefonia dapi il 1919 (Dübendorf), ed il 1940 è ina tala vegnida installada en la Chamanna Cluozza en il PNS. L'emprima rait da radiotelefonia da la Svizra è vegnida installada il 1970 per il Forum economic mundial a Tavau. Ils telefons en autos da polizia, ambulanzas e taxis ed ils telepagers han precedì il natel cun la rait (grischuna) A 1978, B 1983, C 1989 e D 1995.<br /><br /></p> <elirbold><em>Radio</em></elirbold> <p>Il radiotelefon ha existì en Svizra dal 1931 fin il 1997, a Cuira, Tavau e S. Murezzan a partir dal 1932. Il 1948 è vegnì installà l'emprim emettur grischun ad undas mesaunas sin il Rosenhügel/Cuira, il 1954 l'emprim emettur ad undas ultracurtas a Ladir. Il 1930 possedevan var 3'000 Grischuns ina concessiun da radio, il 1940 gia 14'259. <br />  </p> <elirbold><em>Televisiun</em></elirbold> <p><br />La televisiun è vegnida preschentada il 1939 a l'exposiziun naz. ("Landi") a Turitg. Il 1958 han ins installà sin basa privata l'emprim convertider a Says. Il success è stà enorm: il dumber d'abunents è creschì dad 87 l'oct. 1958 a radund 1'200 il dec. dal medem onn. Ulteriuras raits privatas èn vegnidas realisadas sin iniziativa da fatschentas (Bernhard/Cuira, Lang/Glion, Tscharner/Tusaun e.a.) e colliadas il 1960 cun Says: Veulden-Tràn e Ruschein-Luven. Ils 25-8-1960 han quellas raits emess l'emprim program da televisiun da la Svizra. La Televisiun Surselva, l'Uniun da televisiun Tusaun e conturn e la Tele Curia èn s'unidas il 1980 a la Tele Rätia SA (2004 44'000 abunents, 15 programs digitals ed in chanal d'infurmaziun regiunal). Il 1978 ha retschavì Arosa sco emprim lieu dal Grischun trais programs da l'exteriur. En il Museums da telecommunicaziun a Versomi è exponì il tip da centrala HS 31. <br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: E. Hermann, Meilensteine der Telekommunikation in Graubünden, en: BJb, 1998, 127-49; HbBG 3, 73 s.; E. Hermann, Entwicklung der drahtlosen Kommunikation in Graubünden, en: BJb, 2001, 103-14 (cun bibliogr. e glossari); E. Giacometti, Die Einführung des Telegraphen in Graubünden, en: Bü. Kal. 2006, 59-66. Adolf Collenberg  Tegl Telefericas e funicularas  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: