e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Turban, Karl Turitg  Turissem Cuntrari a l'industrialisaziun ch'è stada - cun excepziun da la Val dal Rain da Cuira - da pitschna impurtanza per il Grischun en il 19. tsch., è sa sviluppada qua a partir dals onns 1880 in'industria turistica prosperanta. Il turissem è daventà effectivamain in factur uschè impurtant ch'el vegniva identifitgà cun il svilup economic e social dal Chantun. Cun strusch in quart da la populaziun domiciliada generavan ils lieus turistics pli gronds avant il 1950 (cun excepziun dals onns da guerra) 30-40% da las entradas nettas dal Grischun, pli tard è quella part schizunt s'augmentada a 50%. Occupads en l'<elirlink href="aid:1395">hotellaria</elirlink> durant la stagiun: 1985 14'805; 2000 15'318; 2005 14'418 (davosa dumbraziun specifica). Pernottaziuns en total (hotels e parahotellaria): 1921/22 1'612'863; 1929/30 4'112'102; 1939/40 1'985'143; 1980/81 14'711'640; 2002/03 11'937'546 (davosa statistica cumplessiva); 2009 5'885'436 (mo hotels), parahotellaria ca. 6 miu. (nagina statistica uffiziala). <br />Davart la naschientscha dal Grischun sco destinaziun turistica u sco regiun da passadi ha relatà per l'emprima giada Andrea de Franceschi da Strassburg ch'è viagià il 1492 sur il Pass dal Set a Milaun. En ils suandants tschientaners han rapportà viagiaturs renumads e main enconuschents - scienziads, viagiaturs da furmaziun, artists, commerziants e diplomats - o.t. da lur viadis tras il Grischun en l'Italia (<elirlink href="aid:1441">Litteratura da viadi</elirlink>). A partir dal 17. tsch. è il "Grand Tour" als stgazis d'art ed en las regiuns miaivlas da l'Italia fin a Roma ed a Napel daventà part integrala dal viadi da furmaziun classic tras l'Europa. Per la plipart dals viagiaturs era dentant il Grischun ina regiun temida ch'ins traversava il pli spert pussaivel. In'excepziun faschevan ils visitaders dals <elirlink href="aid:756">bogns</elirlink> da cura. Pir a partir dal 18. tsch. ha l'interess per la cuntrada alpina manà era viagiaturs en il Grischun. Avant la construcziun da las <elirlink href="aid:2911">vias da pass</elirlink> en il 19. tsch. viagiavan blers a pe, auters vegnivan a chaval, sin purtantinas u en charrets.<br />Ils veritabels onns da piunier dal <elirlink href="aid:3377">traffic</elirlink> turistic han cumenzà pir suenter il 1850. Il svilup dal turissem da cura tradiziunal al turissem modern da divertiment e da reconvalescenza ha pretendì in augment da las capacitads d'alloschament e da transport ed ina tgira professiunala dals giasts. Piuniers sco Alexander Spengler a Tavau (1853), Johannes Badrutt a S. Murezzan (Engadiner Kulm, 1855) e Josias Mattli a Claustra (Silvretta, 1870) han fatg progredir qua decisivamain il svilup local. Tscherts lieus èn sa spezialisads en il turissem da cura, auters en quel da <elirlink href="aid:2833">sport</elirlink>. In tractament da la tuberculosa purschevan o.t. Tavau ed Arosa, l'<elirlink href="aid:713">alpinissem</elirlink> vegniva pratitgà tr.a. a Puntraschigna. A partir dal 1865 èn las funtaunas mineralas da Scuol-Tarasp daventadas il center dal svilup turistic en l'Engiadina Bassa. Mustér e Flem (Parkhotel Waldhaus, 1877) eran ils sulets lieus turistics surs. d'impurtanza enturn il 1900. Tscherts giasts frequentavan il Grischun pervi da ses lieus da cura climatics u termals, auters vegnivan per far sport u pervi dal prestige dals centers turistics da renum mundial sco S. Murezzan, Tavau ed Arosa. L'Engiadina vegniva preferida o.t. da Talians, Englais e pli tard era da Tudestgs. A Tavau predominavan ils Tudestgs (curants) ed ils Englais.<br />A partir dal 1820 è vegnida realisada la nova rait da vias, e tr. il 1889 (Tavau) ed il 1914 (Arosa) è vegnida construida la rait da viafier en il Grischun. La finanziaziun dals hotels e da l'infrastructura succedeva per part cun munaida indigena, per part dentant era cun chapital svizzer u internaziunal. <br />A partir dals onns 1880 ha il svilup rasant dal turissem procurà a l'economia publica dal Grischun ina segunda chomma economica sper l'agricultura. Quest sectur da servetschs cun ses grond basegn da persunal purscheva gia il 1890 ina veritabla alternativa ad emigrantas ed emigrants da fam. purilas: la populaziun chant. è creschida en consequenza da l'emigraziun limitada d'ina vart e da l'immigraziun da persunal d'hotels da l'autra vart. En questa fasa da svilup n'èn betg mo sa transfurmadas las fatschas dals vitgs turistics, era las relaziuns da forza tr. las vischnancas èn sa spustadas en favur dals centers turistics. L'agricultura è stada da bell'entschatta en ina relaziun ambigua cun il traffic turistic. Essend che blera glieud da las regiuns ruralas, che profitavan directamain mo pauc dal turissem, chattava in'existenza en l'hotellaria (1905 7'999 persunas), è naschida durant la Belle Epoque l'idea unanima ch'i na dettia, sper il turissem, nagin'alternativa economica. Uschia èn s'orientads era l'agricultura, il commerzi ed il mastergn pli e pli al traffic turistic, la rolla directiva dal qual na vegniva quasi betg pli contestada. <br />A partir dal 1871 èn naschias emprimas societads da cura, e sin plaun chant. è vegnida fundada il 1909 l'<elirlink href="aid:2884">Uniun da traffic dal Grischun</elirlink>. Il 1902 ha relaschà il Cussegl grond in reglament per ils guids da muntogna, ed a partir dal 1908 ha ina lescha chant. ordinà ils affars dals guids da muntogna. L'instrucziun dad ir cun skis è vegnida reglada il 1926 ed il 1939 tras leschas chant. e reglaments da las div. federaziuns. Ina funcziun impurtanta per il svilup turistic avevan las uniuns da sport. <br />Il svilup da l'industria turistica ha eliminà anteriurs centers economics sco la Bergiaglia ed il Valragn e creà novas regiuns economicamain impurtantas: l'Engiadin'Ota, Tavau ed Arosa. La fatscha dals anteriurs vitgs purils en quellas regiuns e la cumposiziun da lur populaziun èn sa midadas radicalmain. En in connex direct u indirect cun il turissem èn era naschidas scolas medias privatas. En consequenza dal svilup turistic è l'economia publica chant. daventada dependenta da la conjunctura europeica. Quai è sa mussà o.t. durant l'Emprima Guerra mundiala, durant la quala il turissem ha subì in emprim chal. Numerus hotels èn vegnids serrads, auters han registrà reducziuns drasticas da las pernottaziuns; blers han pers lur plazzas, ed ils mastergnants na survegnivan betg pli uschè bleras u insumma pli naginas incumbensas. En il temp tr. il 1925 e l'erupziun da la crisa economica mundiala dal 1929-32, hai dà mo paucs buns onns economics. Pir il 1925 è la rait chant. da vias vegnida averta per l'<elirlink href="aid:737">automobil</elirlink>. Ils hotels sezs èn vegnids tangads d'ina emprima unda da novaziuns tecnicas, a chaschun da la quala las installaziuns sanitaras ed ils stgaudaments èn vegnids adattads als novs basegns e standards. Questas investiziuns han contribuì ulteriuramain a l'indebitament da l'hotellaria. Numerus hotels èn passads facticamain da las fam. fundaturas a las bancas. Tr. il 1929 ed il 1939 han pers in quart dals occupads lur lavur en il district da Malögia, ed era las svieutas dals mastergnants indigens èn sa diminuidas considerablamain. L'industria da construcziun p.ex. ha subì ina perdita da 50-80%. En il tranterguerra hai però dà era intginas innovaziuns: indrizs da transport han avert las cuntradas, l'emprim al turissem da stad, pli tard - cun la construcziun da <elirlink href="aid:2120">telefericas</elirlink> (l'emprima giada a Tavau il 1934) - era al turissem d'enviern. <br />Durant la Segunda Guerra mundiala è sa diminuì il dumber dals visitadurs da l'exteriur, ina diminuziun ch'ins ha pudì cumpensar parzialmain cun giasts svizzers ed internads occupads en l'hotellaria. Suenter la guerra ha gì lieu ina decentralisaziun, ed ils territoris turistics tradiziunals sco Tavau, Arosa e S. Murezzan han pers giasts en favur da novs centers turistics en svilup, p.ex. Lags e Suagnign. En blers lieus grischuns è sa furmada ina monocultura turistica, da la quala dependevan tant la mastergnanza sco era l'agricultura. Enturn il 1950 ha inizià il turissem da massa, ed enturn il 1960 ha il turissem d'enviern surpassà numericamain quel da stad. Grazia a plazzas da campar ed abitaziuns da vacanzas pli favuraivlas pon era classas socialas cun damain entradas sa prestar vacanzas en il Grischun. Cun l'introducziun da la proprietad en condomini (1965) èn vegnidas accumplidas las cundiziuns per la construcziun da chasas d'appartaments cun abitaziuns d'atgna proprietad. Il dumber da letgs en la parahotellaria ha bainspert superà quel en hotels e pensiuns. La grond'activitad en il sectur da construcziun da chasas ed abitaziuns da vacanzas ha fatg nascher abitadis aglomerads occupads mo temporarmain. Cuntrari al dumber da pernottaziuns en la parahotellaria, ch'è s'augmentà per 614% tr. il 1956 ed il 1992, è creschì quel en l'hotellaria tradiziunala mo per 70% tr. il 1946 ed il 1992 ed è quasi s'egualisà en ils onns suenter il 2002. En in'ulteriura fasa da svilup han ins amplifitgà massivamain ils indrizs da transport (p.ex. a Lags e Suagnign), e dapi ils onns 1980 vegnan promovidas vacanzas da viandar durant la stad sco varianta d'in turissem miaivel. Il boom da construcziun e la surfabricaziun exagerada dal terren cun abitaziuns secundaras è vegnì franà pli tard levamain tras la restricziun da las zonas da construcziun e la limitaziun da la vendita da terren da construcziun a persunas da l'exteriur. Numerusas vischnancas han optà en ils davos decennis per in turissem miaivel. Il Chantun promova o.t. furmas dal traffic turistic cun in'auta cumpetitivitad e sustegna ils centers turistics che pon concurrenzar al nivel internaziunal.<br /> <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Töndury, Volkswirtschaft; S. Margadant, Land und Leute Graubündens im Spiegel der Reiseliteratur 1492-1800, 1978; C. Zortea, Graubünden im Spiegel der Reiseberichte, der landeskundlichen und topographischen Beschreibungen in der Zeit von 1800 bis 1850, 1987; K. Wanner, Der Himmel schon südlich, die Luft aber frisch, 1993 (2006²); M. Hartmann, Blick in die Bündner Ferienwerkstatt, 1995; D. Kessler, Hotels und Dörfer: Oberengadiner Hotellerie und Bevölkerung in der Zwischenkriegszeit, 1997; HbBG 3, 89-114, 125-28; IG. Jürg Simonett  Turban, Karl Turitg  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: