e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Ultramontanissem Umbrail, Pass da l'  Umanissem Il grond moviment spiertal da l'Europa en il 14.-16. tsch. che vuleva renovar l'Antica classica dals Grecs e Romans en lingua, art, scienza e vita, ha chattà en il 16. tsch. access era en las vals alpinas da la Rezia. Quai è stà pussaivel grazia a las midadas politicas e socialas en la populaziun dal temp medieval tardiv. Dapi il 15. tsch. na sa rendevan betg mo figls da chasas noblas en las <elirlink href="aid:2898">universitads</elirlink> lontanas da la Confederaziun, da l'Italia, da la Frantscha, da la Germania e da l'Austria, mabain era figls da fam. betg aristocraticas. A Cuira è il moviment umanistic vegnì promovì gia avant la Refurmaziun, uschia tras ils uv. Ortlieb von Brandis e Paul Ziegler. Brandis aveva ina predilecziun per l'art architectonic e la plastica, entant che Ziegler, che steva en colliaziun cun umanists en l'Alsazia, sustegneva ils scienziads ed aveva avert l'archiv episcopal per studis istorics. Il refurmatur Vadian mussava interess per l'istorgia da la claustra da S. Gliezi e per la catedrala da Cuira. El tgirava correspundenzas cun numerus erudits grischuns. Ferms impuls umanistics vegnivan dapi la Refurmaziun da Basilea e da Turitg: Huldrych Zwingli ed o.t. ses successur Heinrich Bullinger tgiravan ina correspundenza intensiva cun erudits e refurmaturs grischuns. En il Grischun sez ha la scola superiura dal pajais, instituida il 1539 en l'anteriura claustra da S. Nicolai/Cuira - ina fundaziun da la LCD - vivifitgà ulteriurmain l'umanissem. Ils impurtants umanists grischuns derivan prevalentamain da l'Engiadina, da la Val Müstair e da la Bergiaglia. Menziun spez. merita Simon Lemnius (Schimun Margadant) da Müstair, magister a la scola da S. Nicolai/Cuira, autur da la «Raeteis» ed emprim translatur da l'«Odissea» da Homer en hexameters latins. La gronda part dals umanists grischuns mussavan in fitg grond interess per l'istorgia sco era per la Terra e la populaziun da la republica alpina. Questa mirveglia ha intimà els da perscrutar las funtaunas istoricas. En lur admiraziun dals auturs antics han els dentant laschà memia gronda libertad a lur fantasia ed han construì da tuttas sorts teorias fitg discutablas davart l'etnia e la derivanza dals Rets e dals Grischuns. Lur exponents principals eran o.t. Durich Chiampell, refurmatur e cronist da Susch ch'ha redigì ina descripziun dal pajais ed ina istorgia retica en lingua lat., e Gian Travers (*1483) da Zuoz, l'um da stadi e promotur da la Refurmaziun che vala sco fundatur da la lingua scritta putera e rumantscha. Dad ina scolaziun umanistica excellenta disponivan era il refurmatur Philipp Gallicius (Saluz), il giurist imperial e professer da poetica Marcus Tach (Tatius Alpinus), Jachiam Bifrun, notar ed emprim translatur dal N.T. en ladin, l'interprendider ed um da stadi Johann von Salis cun sia vasta correspundenza erudita, Johann Pontisella (*ca. 1510), rectur da S. Nicolai/Cuira e ses successur, il medi Andrea Ruinelli.<br />In'influenza duraivla sin la vita spiertala dal Grischun han gì era umanists esters, sco p.ex. il glarunais Aegidius Tschudi cun sia «Alpisch Rhetia», las descripziuns da viadis dal scienzià universal turitgais Conrad Gessner (Engiadina, Vuclina), Gulielmus Gratarolus (bogns), Franciscus Niger («Rhetia») e Pietro Paolo Vergerio, ils tractats refurmatorics dal qual (sco era quels dad auters) vegnivan producids avertamain e clandestinamain en la Stamparia Landolfi a Poschiavo e derasads o.t. en l'Italia.</p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: J. Michel, Vom Humanismus und seinen Anfängen in Graubünden, 1929; Pieth, Bündnergeschichte, 153-55; C. Bonorand, Humanismus und Reformation in Südbünden [...], en: Festschrift 600 Jahre Gotteshausbund, 1967, 439-88; Bezzola, Litteratura, 135-62; Deplazes, Funtaunas 1; C. Bonorand, Vadian und Graubünden, 1991. Martin Bundi  Ultramontanissem Umbrail, Pass da l'  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: