e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Ursicin USR  Usits L'intschess linguistic rum. è ritg da vegls usits savens ingenius da provegnientscha pajauna, rom. u vegl cristiana che vegnan cultivads anc oz en las differentas valladas (p.ex. las <elirlink href="aid:2056">Mantinadas</elirlink>).  <br /><br /></p> <elirbold><em>Bavania<br /> </em></elirbold> <p>Festa da la giuventetgna dal vitg en l'Engiadina Bassa (era: Babania), a Domat (Buaneia) ed en la Val dal Rain Anteriur (Buania) che cuntegna sco element central il "trar oura las marusas" (Engiadina), las "bugadeias" (Domat), "las signuras" (Riein, Pitasch). En la plipart da las vals suttamettevan las <elirlink href="aid:838">cumpagnias da mats</elirlink> tut las mattas ad in avugà ch'era responsabel per lur cumportament moral. Ad Ardez tiravan ora las mattas da Bavania lur marus, l'uschen. marus da la zecla. Er a Domat vegnivan furmads ils "pèrs per in onn" tras la sort. L'usit è sparì bunamain dapertut en il decurs dal 20. tsch., sco era il "ir a mattauns" da quel di. Ad Ardez percunter vegn cultivà anc oz da Bavania il Bal da la schocca cotschna: il suentermezdi dals 6 da schan. tiran ora las mattas lur "char"; vers saira visitescha mintgina ses marus per dar enconuschent ad el la sort. Sco simbol da la praschunia imperativa metta ella al mat in bindel cotschen enturn culiez; quai oblighescha quel da procurar che sia "marusa" possia sautar savens la saira da bal.<br />En vitgs cat. ha lieu da Bavania il "ir cun la steila". Trais mats, travestids sco ils retgs Chasper, Meltger e Baltasar, portan sin ina stanga ina gronda staila cun ina laterna tras il vitg e chantan (escortads magari d'in chor u d'ina suita) chanzuns dals Trais Retgs, per las qualas els vegnan recumbensads cun in regal (daners e.a.). Ina furma prob. pli veglia da quest usit è quella ch'ils mats gievan cun stgellas d'ina chasa a l'autra e clamavan "Buania, Buania", ed or da fanestra vegnivan bittadas nuschs, tschareschas e paira tosta. <br /><br /></p> <elirbold><em>Chalandamarz/Calonda mars</em></elirbold> <p><br />Festa da la giuventetgna derasada pli baud en l'Engiadina (Chalandamarz) ed en il Grischun Central (Calonda mars). Il Chalandamarz vegn attribuì a la gruppa fitg veglia dals cortegis da canera ch'avevan oriundamain tr.a. era il scopo da svegliar la fritgaivladad. Tenor il chalender rom. valeva il 1. da mars (<em>Calendae Martii</em>) sco entschatta da l'onn. Quel di va la giuventetgna da scola cun plumpas, zampugns e stgellas, decoradas per part cun flurs da palpiri da tuttas colurs, tras las vias e giassas e stgatscha l'enviern cun chanzuns da primavaira. La saira ha alura lieu il Bal da Chalandamarz. Quest usit ha survivì mo pli sco festa d'uffants en l'Engiadina, la Val Müstair, la Bergiaglia, il Puschlav, il Surmeir e la Val d'Alvra. Cun «Uorsin» han Selina Chönz ed Alois Carigiet rendì enconuschent il Chalandamarz sin l'entir mund. L'usit vegn ultra da quai dechantà en numerusas chanzuns rumantschas. <br /><br /></p> <elirbold><em>Dretgira nauscha</em></elirbold> <p><br /> Instanza morala parastatala convocada antruras a moda veglia u formala sin fundament da la pratica giudiziala ordinaria da la Veglia Republica (<elirlink href="aid:1068">Dretgira nauscha</elirlink>), numnada era dretgira dals mats. Da questa dretgira èn naschidas en Surselva las "dertgiras nauschas denter Tscheiver e Cureisma" che rendevan public a moda ironica surpassaments morals e narradads commessas en vischnanca (<elirlink href="aid:1069">Dretgira nauscha en la litteratura rumantscha</elirlink>). Sco giustia arbitrara (giustia da Lynch), l'emprim spontana, alura  pli e pli reglada, ha la dretgira dals mats exercità fin a sia aboliziun en il 18. tsch. (Engiadina, Puschlav) resp. a ses scumond chant. il 1856 quasi dapertut pura giustia populara senza basa legala. Ella furmava l'instanza morala en vischnanca era là nua che las leschas n'avevan nagina vigur (nauschas disas, dispitas matrimonialas, afferas d'amur). Cun far star mal ils "putgants" davant il public, bagnar els en il bigl u stgellar ora els vegnivan ils vischins savens tirannisads. Questas dretgiras eran structuralmain fitg diversas. Ellas vegnivan tegnidas durant tscherts dis da l'onn sut tschiel avert (Cadi, Lumnezia), a chaschun dad accusaziuns (Panaduz) u ina giada l'emna/il mais. Reactivada a Mustér il 1989.<br /><br /></p> <elirbold><em>Hom strom<br /> </em></elirbold> <p>Veglia isanza pratitgada a Scuol. La damaun da l'emprima sonda da favrer van ils mats da Scuol tar ils purs a ramassar strom che vegn alura entretschà cun art ad in um da strom. Il suentermezdi vegn l'Hom strom transportà a l'anteriur lieu da dretgira (Gurlaina) ed ars la saira. Oriundamain (ed enfin l'entsch. dal 20. tsch.) vegnivan ars trais umens da strom (per mintga terzal in) en lieus determinads (Vi, Clozza, Praem/Scuol Sot). I n'è betg sclerì sche quest usit signifitga la stgatschada simbolica da l'enviern u sch'el va enavos sin l'usit oriund da l'aduraziun dal sulegl. .</p> <elirbold> </elirbold> <elirbold><em>Parada<br /> </em></elirbold> <p>La parada dals giuvens, il pli savens en unifurma militara e cun arma, manava - e maina per part anc adina - las processiuns a l'occasiun da festas ecclesiasticas cat., suandada da las bandieras da las uniuns dal vitg. La furma la pli festiva e tradiziunala da quel usit vegn anc tgirada a Domat. En il Puschlav ed il Surses è la parada vegnida remplazzada sut pressiun dals chaputschins tras confraternitads. A quellas appartegna prob. era la Processiun dals confrars, in usit lià a la baselgia e cultivà il Di da las olmas (2 da nov.) en il Surses. Las confraternitads religiusas vegnivan cultivadas anc fin a l'entsch. dals onns 1960, oz sa preschentan ellas dentant mo anc a Sur.<br /> </p> <elirbold><em>Plaz da filar</em>/<em>filadè</em></elirbold> <p>Sairada da trategniment, a la quala las dunnas sa radunavan cun lur filadè. Numnà era Tramagl da filar u Tramagl da filadè. A quest "ir a plaz/plazzin" en stiva da filar ha Tumasch Dolf deditgà ses famus gieu cun chant «La stiva da filar» (1924). <br /><br /></p> <elirbold><em>Punschadurs/Puntgadurs</em></elirbold> <p><br /> Purtaders d'in vegl usit pajaun deditgà a Bacchus, il dieu dal vin. Quest usit vegniva tgirà en il 16. tsch. en la regiun da sur il guaud da Flem (Surselva). <br /><br /></p> <elirbold><em>Schlitteda/Schlittada<br /> </em></elirbold> <p>Usit da la giuventetgna engiadinaisa d'origin betg enconuschent. Festa da divertiment senza fund istoric. Ina dumengia da schaner bardigliavan ils giuvens ils chavals per ir cun ina giuvna en schlitta d'in vitg a l'auter. En ina ustaria passentav'ins alura cun spaisa, bavronda e chant in pèr uras allegraivlas. Oz sa participeschan era pèrs maridads a la Schlitteda/Schlittada ch'è daventada o.t. en l'Engiadin'Ota in'attracziun turistica. <br /><br /></p> <elirbold><em>Silvester/Bumaun<br /> </em></elirbold> <p>En il Grischun rum. chattan ins differentas furmas dad usits da Silvester e Bumaun. A Tinizong en il Surmeir p.ex. festageschan ins ina sort da chant da Silvester. Mats elegids van vers mesanotg da S. Silvester tras il vitg, chantond la chanzun "paclanga" (patlauna) ed exprimind giavischs. La damaun da Bumaun (Bumang) van alura ils mats da chasa en chasa a giavischar in bun onn nov. En Surselva gievan (e van per part anc oz) tut ils scolars da Bumaun da chasa en chasa a "cattar bienmaun": els giavischan in "bien niev onn" e survegnan per quai intgins raps. En la Val Tujetsch vegnivan figliols e figliolas envidads da lur padrins e madritschas tr. l'entschatta da december e Bavania (Buania) al "bienmaun" ("ir per bienmaun") - in past ordvart festiv, suandà da divertiment e terminà vers saira cun la surdada dal regal als figliols ed a las figliolas.<br /><br /></p> <elirbold><em>Stapfer/Stopfer</em></elirbold> <p><br />Quest usit gia daditg sparì vegniva cultivà en Surselva almain en il 16. tschientaner. El vegniva tgirà da comm. d'in tschertgel cultic, ina sort da mastergnanza da nars che festegiava en cuirass vegls usits da primavaira e da tschaiver che finivan en ina sort d'extasa.<br /><br /></p> <elirbold><em>Trair paliats</em></elirbold> <p><br /> Usit cultivà en Surselva anc en ils onns 1950 dals mattatschs a l'entschatta da la bunatscha/marschauna. D'in lain senza roma vegniva taglià in paliet (ina frizza) da 20-30 cm lunghezza cun in piz davantvart, ina pala davosvart ed ina crenna al punct da gravitaziun. Il paliet vegniva tratg cun ina "giaischla" (ina corda vi d'in bastun, omadus da ca. 50 cm lunghezza). Cun quel usit vegniva stgatschà l'enviern. <br />  </p> <elirbold><em>Trair schibettas<br /> </em></elirbold> <p>Quest usit deriva dal temp precristian. El vegn anc cultivà sco "usit da l'amur" a Danis-Tavanasa ed a Dardin sco era a Vaz Sut. La saira da l'emprima sonda suenter mesemna da la tschendra tiran ils mattatschs e giuvens umens cun in lung bastun las schibettas ardentas (rudellas da lain) d'ina collina sur il vitg giuador en la val. Las schibettas vegnan deditgadas mintgamai ad ina mattatscha u giuvna ("Oh, tgei biala schibetta per la Maria"). Alura van ils buobs a puschegn tar lur adurada. <br /><br /></p> <elirbold><em>Tschaiver<br /> </em></elirbold> <p>Usit da l'ir cun mascras per las giassas, cultivà tradiziunalmain en las regiuns cat. dal Grischun rum., celebrà dapi la mesadad dal 20. tsch. (sche insumma) mo pli sco tschaiver dals scolars la gievgia grassa. La cursa da mascaradas - in usit pajaun per scurrentar l'enviern - aveva a Domat fin avant paucs onns in caracter tradiziunalmain particular (cun las renumadas mascras d'Albert Willi), ed il Tschaiver finescha là cun la gievgia grassa e betg cun la mesemna da la tschendra. Ils muments culminants dal Tschaiver èn, ultra da la gievgia grassa, il "margis bel". Quest usit vegn per part puspè vivifitgà - sco attractivitad turistica - u reintroducì (p.ex. en vitgs protestants). <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Decurtins, Crestomazia 15 (reg.: 123, Chalandamarz; 128, Dreikönigsbräuche; 133, Fastnacht; 165, Mantinadas; 174, Neujahr/Neujahrs-; 179, Pfeilspiele; 192, Scheibenschlagen). Litteratura: G. Barblan, Costüms, üsanzas, modas e festas popularas in Engiadina bassa, en: Annalas, 14/1899, 159-200; E. Bezzola, Las Mantinedas, en: Chal. ladin, 1926; A. Ribi, Die Stopfer, Zeugnisse über einen alten Volksbrauch im Bündner Oberland, en: Volkshochschule des Kantons Zürich, 7/1938, 88-94; DRG 2, 1-6 (Babania); 3, 166–72 (Chalandamarz); G. Gadola, Las mantinadas lumnezianas, en: Il Glogn, 1947, 54-59; M. Bearth, U. es isonzas d'Advent e Nadal, en: Ischi, 1985, nr 25, 52-54; Tujetsch: igl andament da sia historia, 1987, 577-90; O. Carisch, Rückblick auf mein Leben, 1993, 14 s.; LQ, 4- e 5-2-2008. Adolf Collenberg  Ursicin USR  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: