e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Vadian, Joachim Val  Vagants La noziun collectiva da vagants cumpiglia dapi il temp medieval tardiv differentas gruppas dad umans betg sedentars. Ella vegn era duvrada da betg sedentars sco autodesignaziun e fa part da la terminologia da la lingua uffiziala dapi il 1815, applitgada en l’emprima lescha davart il tractament<br />dals senza patria. Per il pievel vagant existan noziuns sco spengler, parler, matlòsa u cutsch. Il pled<br />jenic cumpara en il Grischun pir en il 20. tsch., entant ch’ils zagrenders èn doc. gia il 1418, en tudestg<br />sco Nubianer, Egypter u Zigeiner.</p> <elirbold><em>Marginalisaziun sociala e diffamaziun morala</em></elirbold> <p>Ils vagants ademplivan sco cuntschachazzettas, parlers, chalderers, chanastrers e chasegliaders ina funcziun economica fitg impurtanta, giuditgada da tuts temps sco nizzaivla per la societad rurala, cun la quala els tgiravan relaziuns da profit vicendaivel. Era en la medischina giugavan ils viandants ina tscherta rolla, e sco giugadurs, striuns e profets avevan els ina tscherta impurtanza socioculturala. Quai declera era per part il fatg che tuttas emprovas da supprimer quels vagants èn stadas vanas - la societad rurala purila basegnava lur rauba e lur abilitads professiunalas, entant che la societad urbana (Cuira) vuleva eliminar lur concurrenza economica. Las stirpas da vagants da professiun vegnivan accumpagnadas da rotschas d'indigens vagabunds: persunas pauperisadas, declassadas e stgatschadas (parturidras betg maridadas ed uffants illegitims), fam. da lètgs maschadadas, paupers da la classa bassa, orfens e vaivas, victimas da catastrofas, sequestrads insolvents, schuldads desertads, invalids da guerra, glieud mendusa e criminals. Quests proscrits na furmavan betg veritablas stirpas; blers chattavan dentant, sco persunas da contact cun ils sedentars, colliaziun cun stirpas migrantas. <br />Ina segunda gruppa furmavan ils vagants singuls e temporars: students da passadi, mastergnants en tschertga da lavur, pelegrins, viagiaturs. Temporarmain domiciliads eran dentant ils mastergnants migrants sco ils chalderers e vaschlers ed ils represchentants da mastergns da construcziun sco ils tagliacrappa e marmelists. Medemamain mo temporarmain en viadi eran pelegrins e mercenaris, commerziants a distanza e martgadants da fiera sco era scolars e giarsuns. <br />La moda da viver e surviver dals vagants aveva per ils sesents la savur da decadenza e criminalitad che serviva a legitimar la disfamaziun morala e l'exclusiun sociala. Als zagrenders (il term vegniva duvrà en las communicaziuns uffizialas en moda nundifferenziada per stirpas migrantas) èsi vegnì scumandà gia avant il 1567 da sa trategnair en il Grischun, ed il 1571 è il scumond per quels e per <elirlink href="aid:2085">murdieus</elirlink> vegnì extendi sin las Terras subditas. La LG ha ordinà il 1575 che cromers da l'exteriur possian metter en vendita lur rauba sin fieras uffizialas, il rest dal temp duevan els dentant esser bandischads dal Grischun. Il 1645 ha la Dieta da las Lias smanatschà ils zagrenders e striuns cun la paina da mort ed il 1675 cun la galera. Il 1704 han ins engaschà tschintg guardias a la fortezza dal Pass S. Gliezi (cumpetents era per il passadi a la Punt da Tardis) per sa dustar tr.a. da "zagrenders ed auters vagabunds". Tals scumonds eran frequents e vegnivan savens accumpagnads da smanatschas da chastis dissuadentas sco la reclusiun, la recrutaziun sfurzada, la furtga, la galera, fridas corporalas u nodas da fieu. Cun tals chastis vegnivan smanatschads era ils sesents che recepivan tals vagants. Cuira sa lamentava da brigantissem, ladernetsch ed irrupziuns ed adossava quels malfatgs per il pli a la "schenta da vagabunds". La Dieta fed. ha tractà repetidamain il problem, tr.a. ils onns 1603, 1645, 1694 ed 1703. En il 18. tsch. ha quella relaschà 21 decrets cunter la "marmaglia da murdieus, vagabunds e zagrenders". Quels na surpassavan dentant betg las mesiras da defensiun spiramain polizialas. Il 1711 ha la Dieta fed. ordinà che tut ils murdieus e vagabunds abels da prestar servetsch militar vegnian recrutads per l'armada, ed il 1733 ha ella decretà che las dunnas murdieuas estras vegnian spedidas sur cunfin cun culps da bastun. Chatschas cunter bandas da laders èn succedidas il 1733 ed il 1734 en il Signuradi, en ils Quatter Vitgs (Hannikel) ed en il Partenz, guauds e chavorgias èn vegnids intercurids ed ils esters tuts ens. bandischads. La smanatscha da la furtga, da la noda da fieu e da la galera venez. han procurà durant in temp per ina (tscherta) quietezza. Per la defensiun cunter bandas da laders (numerusas en las regiuns da cunfin) existiva dal 1760-61 e 1782-94 ina dretgira criminala per esters e vagabunds (trais derschaders, sedia a Cuira). Fin il 1768 mancava dentant ina polizia stradala a pe, alura han surpiglià sis langeghers (tud. Hartschiere) questas funcziuns per l'entir Grischun. <br />Ils vagants han sviluppà strategias da surviver en ambients ostils: els viagiavan p.ex. sut la protecziun da cuminanzas u en il ravugl da fam. e stirpas. Savens migravan ens. pliras fam., era betg parentadas. Umens e dunnas vivevan savens en concubinat. En la rait da relaziuns avevan las dunnas ina gronda impurtanza, perquai ch'ellas eran responsablas per l'ir per la murdieua (batlegiar) - e cunquai almain per in part impurtanta da lur existenza. La convivenza da migrants cun ina derivanza geografica e sociala diversa ha promovì la naschientscha d'ina cultura cuminaivla cun in'atgna lingua (suns nasals dal jenic e dal rotwelsch, doc. dapi il 12./13. tsch.), cun ina lingua da segns secrets (suns, gests u mimica, tud. Zinken, doc. dapi il 18. tsch.) e cun enconuschientschas da la medischina populara e da la magia. <br />Ils vagants viagiavan adina cun la tema da vegnir persequitads e pronts per scappar e siglir dad in zup a l’auter. Els disponivan da lieus da reuniun isolads ( p. ex. fuainas en il guaud, las “ chadafieus<br />da murdieus ”) e durmivan o. t. sin bains, ils possessurs dals quals temevan pli fitg l’incendiament (il “ cot cotschen”, cun il qual ils vagants smanatschavan) ch’il chasti da las autoritads per alloschar ils exclus. Ultra da quai crajev’ins ch’il refus dad in’almosna portia disfortuna a chasa e bain.<br /><br /></p> <elirbold><em>Integraziun sfurzada en il 19. e 20. tschientaner</em></elirbold> <p>Il vagantissem era fin lunsch viaden il 19. tsch. in problem social permanent. Rotschas da murdieus indigens ed esters (ils "veritabels paupers"), e da murdieus professiunals traversavan il pajais e batlegiavan "per l'amur da Dieu" per in'almosna (<elirlink href="aid:2118">Pauperissem</elirlink>). Dapi la Mediaziun è la repressiun cunter il pievel vagant creschida ad in crescher: il 1803 han ins introducì ils pass e las patentas per chasegliaders, il 1804 instituì in corp da langeghers cunter vagabunds. Bleras autoritads com. refusavan dentant la cooperaziun cun il (nov) stadi central. Il 1817 è vegnida installada a Cuira la praschun dal Sennhof (l'odierna praschun chant.). Il 1850 ha la Confed. obligà ils chantuns d'integrar ils sesents e vagants senza patria. Il dumber da persunas natiralisadas en il Grischun il 1853 è contestà; segirà è il dumber da 4201 natiralisads, 559 attribuziuns èn vegnidas decididas pir en ils onns 1880 tras sentenzia da la Dretgira federala. Da quellas millis persunas eran mo la minima part vairs vagants senza patria.<br />Cun integrar ils sesents e vagants senza patria en la societad stabla vulev'ins surmuntar l'instabilitad da dimora e controllar ils burgais. Sco instruments servivan o.t. l'obligaziun da las vischnancas da sustegnair (mo) lur burgais (<elirlink href="aid:2117">Pauperesser</elirlink>) ed il scumond da vagar cun uffants obligads dad ir a scola. Il squitsch assimilatoric dueva sragischar la cultura religiusa maschadada cun magia, senza scrittira, sco era las praticas dals viagiants e lur element vital: la mobilitad e lur esser betg suttamess a la disciplina dal temp mesirà e normà. Cun scumandar il concubinat vulev'ins destruir la structura famigliara averta e cun criminalisar il vagar suttametter ils vagants a la repressiun tras la polizia e la lescha. Il 1857 ha la Regenza grischuna relaschà in scumond absolut da batlegiar. La finamira d'eliminar il vagantissem e d'assimilar ils vagants en stirpas n'è betg vegnida cuntanschida, sco quai che mussan las moziuns da Caspar Decurtins e Johann Bossi en il Cussegl grond dal 1893 resp. dal 1922. Il 1920 ha la lescha d'assistenza mess alcoholichers, schlaschads e vagants sut avugadia e prevedì per quels chasas da correcziun. Il 1923 ha alura il Cussegl grond decidì ils uschen. credits da vagants (o.t. per il provediment d'uffants e giuvenils) per cumbatter il vagantissem. La <elirlink href="aid:2152">Pro Juventute</elirlink> è uschia vegnida integrada en la tgira d'uffants da vagants ed amplifitgada il 1926 cun ina partiziun "Uffants da la via". Ils uffants dals vagants vegnivan plazzads en fam. da tgira cun l'intent d'alienar els da lur fam. e lur geniturs privads dal dretg d'educaziun, quai che permetteva da dar liber ils uffants a l'adopziun tras sesents. Tr. il 1926 ed il 1958 ha la Pro Juventute tgirà 542 da quels uffants, ca. 40% da quels en il Grischun. Pir il 1972 e sut pressiun da la publicitad è l'acziun vegnida franada. Quai che vegniva considerà durant decennis sco progress, ha subì in dir giudicat tras la posteritad, per la quala l'acziun da la Pro Juventute sa basava sin concepziuns che regurdavan fermamain a l'ideologia naziunalsocialistica da l'igiena da la razza ch'ha taglià lioms famigliars, destruì olmas e violà il princip da libertad dal stadi lib. e da dretg svizzer. Dapi ils onns 1970 pretendan ils viagiants (quest term substituescha il term diffamà da vagant), organisads en cuminanzas d'interess, era sin plaun politic ina renconuschientscha da lur moda da viver e da lur cultura. Dapi il 1975 sa stenta o.t. l'Associaziun dals viagiants per la reparaziun e la reabilitaziun da victimas disfamadas en expertisas pseudoscientificas. Era la fundaziun Avegnir per viagiants svizzers, constituida il 1997 da la Confed., s'engascha per ina meglieraziun da las cundiziuns da viver dals viagiants. <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte, 292-30 (cun bibliogr. commentada, 616-19); F. Maissen, Da parlers, zagrenders e bandits e lur polizia el vegl Grischun (17.-19. tsch.), 1968; T. Huonker, Fahrendes Volk - verfolgt und verfemt, 1987; M. Mehr, Kinder der Landstrasse: ein Hilfswerk, ein Theater und seine Folgen, 1987; C. Meyer, "Unkraut der Landstrasse": Industriegesellschaft und Nichtsesshaftigkeit, 1988; P. Witschi, Minderheiten: Nichtsesshafte unter Sesshaften, en: Handbuch der Schweizerischen Volkskultur 2, edì da P. Hugger, 1992, 837-46; E. Schubert, Fahrendes Volk im Mittelalter, 1995; W. Leimgruber e.a., Das Hilfswerk für die Kinder der Landstrasse, 1998; P.P. Moser, Autobiographie, 3 ts, 1999-2001; H. Roth, Jenisches Wörterbuch, 2001; H. Kanyar Becker, Jenische, Sinti und Roma in der Schweiz, 2003; G. Dazzi e.a., Puur und Kessler, 2008. Adolf Collenberg  Vadian, Joachim Val  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: