e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  USR UTG  Usufruct Ils dretgs d'usufruct, naschids en il temp medieval, èn stads fitg impurtants en il Grischun fin viaden il 20. tschientaner. La regulaziun da quels dretgs giugava ina rolla centrala, ed ils conflicts che naschivan da quella regulaziun eran variantas frequentas da conflicts socials.<br /><br /></p> <elirbold><em>Dretgs d'usufruct</em></elirbold> <p><br />Sco dretgs d'usufruct collectivs vegnan designads ils dretgs d'utilisar las resursas natiralas sco guauds, pastgiras, auas e palids, accordads als members d'ina communitad. En il temp medieval ed en il temp modern tempriv cumpigliavan quels dretgs o.t. ils areals (savens extendids) da diever communabel, ma era parts da la cultira en possess privat, messa a disposiziun suenter la racolta a la <elirlink href="aid:2111">pasculaziun cumina</elirlink>. Purs, puranchels e mastergnants eran dependents da las resursas collectivas. <br />Ils dretgs d'usufruct èn cuntegnids en ils pli vegls doc. scrits rumantschs. L'istoriografia ha empruvà ditg d'attribuir l'origin da quests dretgs al temp vegl german, tenor la scienza moderna èn els dentant vegnids fixads pir en connex cun la colonisaziun ed explotaziun extensiva dal terren en il temp autmedieval, o.t. en las zonas periferas dal pajais. Il meglier pon ins observar quai en la Svizra Centrala ed en il Grischun, nua ch'ins aveva avert en in'emprima fasa pastgiras d'alp per promover la subsistenza. Tr. la fin dal 13. tsch. ed il 15. tsch. han ins alura realisà pli e pli savens alps corporativas. Ils impuls per questas corporaziuns èn vegnids da la signuria e dals purs gronds, orientads adina dapli a l'allevament ed al commerzi da muvel sco era a la producziun per l'export.<br />En il temp modern tempriv han ins alura cumenzà a circumscriver pli rigurusamain tant ils dretgs d'usufruct sco era las furmas da l'utilisaziun cumina. Ils collectivs d'usufruct èn sa cunfinads vers l'exteriur e l'interiur, rendend difficila l'utilisaziun da bains cumins ad esters senza dretg da burgais (fulasters, enderses) surtut cun augmentar las taxas d'entrada u cun refusar ad els l'access a las resursas collectivas. Da l'autra vart han ils collectivs però era tschertgà da limitar ils dretgs d'usufruct dals usufructuaris indigens economicamain flaivels, tr.a. cun "frietar" (annullar il dretg d'usufruct). <br />Per definir il circul dals usufructuaris, èn sa furmads dus sistems da dretg: il dretg real ed il dretg persunal. En las corporaziuns determinadas tenor il dretg real era il dretg d'usufruct lià als fieus u ad in funs, en las corporaziuns constituidas tenor il dretg persunal a l'appartegnientscha al <elirlink href="aid:2914">vischinadi</elirlink> u a veglias fam. indigenas. Cun l'augment da la populaziun en il 16. tsch. èn ils dretgs d'usufruct vegnids fixads numericamain en las communitads da dretg real. Ins vuleva stabilisar il dumber dals usufructuaris e proteger las resursas collectivas d'in usufruct excessiv. En las corporaziuns basadas sin il dretg persunal ha manà la creschientscha demografica indigena ad in augment dals usufructuaris e cun quai ad in regress da la quota d'utilisaziun individuala. A l'intern dal circul dals usufructuaris era l'utilisaziun solitamain graduada. Fitg derasada era la regla da l'envernada, v.d. la pasculaziun cumina che vegniva concedida mo ad animals nutrids l'enviern cun agen pavel. Questa regla, stgaffida oriundamain per francar il princip dal basegn ed impedir in'affluenza da muvel ester tras purs gronds speculants e tras martgadants da muvel, è sa sviluppada cun la stgarsezza pli e pli gronda, privilegiond ils allevaturs gronds. Mintgatant vegniva fatg in'excepziun per paupers, als quals vegniva permess da pascular ina vatga prendida a fittanza sin la pastgira communabla.<br /><br />L'utilisaziun da la laina era medemamain graduada. L'attribuziun da quella succedeva savens tenor la grondezza dal possess da terren (laina da diever) u tenor il dumber da las pignas da stgaudar (laina da brisch). Là nua ch'ils fieus (chasadas) disponivan dad agens pastgs e guauds, èn sa fatgas valair qua e là tendenzas egalitaras. Il dumber da la muaglia che pudeva pascular sin las pastgiras communablas vegniva limità e l'utilisaziun da la laina repartida en parts egualas.<br />En il 16. tsch. han ins runcà dapertut guauds e separà areals com. per la colonisaziun u per dievers spezials. En il 18. tsch. han ins distribuì, sut l'influenza dals Patriots economs, pastgiras communablas pli extendidas (las uschen. tschuppinas, p.ex. a Breil), da las qualas profitavan era las persunas cun pauc u nagin terren che na s'interessavan betg a l'usufruct da las pastgiras, mabain a la cultivaziun dal terren. La Helvetica ha provocà ina cesura sin il champ dals dretgs d'usufruct. Per l'emprima giada èn las vischnancas politicas e las collectivitads che cundividevan ils dretgs d'usufruct (vischnancas burgaisas, corporaziuns) vegnidas separadas cleramain. Questas separaziuns èn vegnidas accumpagnadas d'ina undada da partiziuns da pastgiras communablas e d'areals forestals, exequidas quasi adina sin iniziativa dals purs da la classa mesauna, entant ch'ils purs gronds (privilegiads dal sistem vegl) e la populaziun senza terren (dependenta da la laina manidla) s'opponivan a talas partiziuns. La fin da la Republica helvetica ha inizià il return parzial a la situaziun d'avant il 1799.<br />Pir a partir dal 1815 èn ils dretgs d'usufruct ed il possess da las corporaziuns collià cun quels vegnids separads definitivamain da las vischnancas, da las valladas e d'autras cuminanzas e repartids tr. tut ils usufructuaris u conferids a las corporaziuns da pastgiras, d'alps e da laina, furmadas tenor la concepziun da possess da tempra liberala. Suenter questa separaziun possedevan dretgs d'usufruct mo pli quellas persunas che pudevan cumprovar lur appartegnientscha a questas corporaziuns.<br />                                                                                              Martin Leonhard (ac)<br /> </p> <elirbold><em>Conflicts d'usufruct</em></elirbold> <p><br />Il grond dumber da tals conflicts è ina consequenza da la grond'impurtanza dal possess da terren collectiv e dals dretgs d'usufruct collectivs en la societad agrara tradiziunala. La plipart dal terren nuncultivà, situà en il territori com., era en possess da la communitad u da las corporaziuns d'usufruct pli grondas. A partir dal mument ch'il terren cuminaivel è daventà stgars, ha l'usufruct stuì vegnir reglà. A l'intern da las vischnancas hai dà savens conflicts, perquai ch'ils interess dals abitants variavan tenor la dimensiun e la cumposiziun dal possess. Ils purs pli gronds eran generalmain interessads d'utilisar la pastgira communabla senza restricziuns, entant che la populaziun che na disponiva betg da muvel vuleva far diever da la prada cumina per cultivar graun e verdura ed, a partir dal 19. tsch., per metter tartuffels. Conflicts naschivan era da la supraposiziun dals dretgs d'usufruct, derasada oriundamain en tut las zonas agraras: ils champs da graun e la prada stuevan vegnir mess a disposiziun suenter la racolta a la pasculaziun cumina. Sin las pastgiras d'alp existivan dretgs da passadi per muvel ester, dretgs da bavrar, dretgs da guntgida en cas da naiv e dretgs da pasculaziun tempriva e tardiva che provocavan adina puspè charplinas (p.ex. la cuntraversa dal 1546 per ils dretgs da passadi sin l'Alp Bernina tr. Buond e Schlarigna). Las soluziuns n'eran savens betg da lunga durada, perquai ch'ils dretgs d'usufruct ed ils cunfins na vegnivan betg circumscrits bain avunda. <br />Ina tipologia dals conflicts naschids en connex cun ils dretgs d'usufruct sa lascha far a basa da las partidas en conflict: <br />1. Conflicts d'usufruct tr. ils subdits e la signuria: Ils nobels locals possedevan per regla sezs gronds manaschis agriculs ed eran perquai interessads a l'utilisaziun da la pastgira e da la laina. L'adopziun rinforzada dal dretg rom. e l'intensivaziun da la signuria en il temp modern tempriv han gì per consequenza ch'ils signurs territorials revenditgavan il possess superiur da la grond part da l'areal cumin. Els prelevavan a basa dal <em>ius domini</em> tschains da terren per la saiv. <br />2) Conflicts d'usufruct tr. communitads vischinas che utilisavan oriundamain da cuminanza las pastgiras, ils guauds e las alps: quests conflicts han manà a la separaziun da territori d'utilisaziun. La supraposiziun dals dretgs d'usufruct è dentant sa mantegnida per gronda part. Vischnancas vischinas possedevan savens dretgs d'usufruct cuminaivels en regiuns da cunfin. Cuntraversas naschivan, sch'ina da las vischnancas laschava pascular muvel entant che l'autra era anc occupada cun la racolta. In'undada da separaziuns da territoris ed utilisaziuns è vegnida durant il 15. e 16. tsch. sur las vischnancas dal Grischun, p.p. en connex cun la colonisaziun tras ils Gualsers. <br />3) Conflicts d'usufruct tr. differentas gruppas socialas d'ina vischnanca: La lingia da conflict passava savens tr. ils purs ed ils puranchels. Era ils associads cun dretgs cumplains, ils fulasters/enderses senza dretg da burgais u ils mastergnants, muliners e possessurs da prada, che sa dispitavan p.ex. per ils dretgs d'aua, pudevan entrar en conflict. <br />4) Conflict d'usufruct tr. ils usufructuaris externs ed ils abitants d'in vitg, o.t. per l'utilisaziun da la laina. <br /><br />Il conflicts d'usufruct vegnivan reglads da dretgiras signurilas (landfocts), en las Terras subditas da las dretgiras indigenas survegliadas dals uffiziants grischuns. Il diever da violenza è doc. o.t. en ils conflicts tr. vischnancas. Cuntraversas per ils dretgs d'utilisar las alps eran savens accumpagnadas da sblundregiadas, devastaziuns d'edifizis ed iseglias, ma era dad acts da violenza cunter persunas. En ils conflicts tr. las gruppas socialas d'ina vischnanca para la violenza d'esser stada plitost in'excepziun. En il temp modern tempriv èn las relaziuns da parentella, che cumpigliavan l'entira vischnanca, daventadas pli spessas ed han franà la violenza.<br />Ils conflicts d'usufruct naschivan o.t. en periodas cun ina creschientscha demografica: enturn il 1300, en la segunda mesadad dal 16. tsch. e vers la fin dal 18. tschientaner. Savens naschivan quels conflicts era en connex cun restructuraziuns economicas ed en consequenza da midadas, sco p.ex. il svilup a l'<elirlink href="aid:1072">economia alpestra</elirlink> en il temp medieval tardiv. <br />                                                                                             Andreas Ineichen (ac)<br /> <br /> <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: J.M. Curschellas, Die Gemeinatzung, 1926; DRG 1, 196-201 (Alp); 6 , 598 s. (Frietar); K.S. Bader, Dorfgenossenschaft und Dorfgemeinde, 1962 (1974²); L. Deplazes, Una lite fra due Vicinanze bleniesi all'inizio del XIII secolo, en: Materiali e documenti ticinesi, seria 3, dec. 1981, 105-29; L. Deplazes, Alpen, Grenzen, Pässe im Gebiet Lukmanier-Piora (13.-16. Jahrhundert), 1986; J. Mathieu, Bauern und Bären, 1987 (1994³); A. Ineichen, Innovative Bauern, 1996; K. Hürlimann, Soziale Beziehungen im Dorf, 2000.  USR UTG  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: