e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Lachmereis, Heiri Ladinia  Ladin Varietad engiadinaisa da la <elirlink href="aid:1440">lingua rumantscha</elirlink> cun ils dus idioms puter e vallader. L'intschess dal puter cumpiglia l'Engiadin'Ota da Cinuos-chel a Segl, quel dal vallader l'Engiadina Bassa e la Val Müstair (dialect jauer). Il puter scrit è s'extendì per motivs confessiunals (refurmaziun) fin a Bravuogn (il bargunsegner appartegna però dialectalmain al Surmeir), nua ch'el vegn era instruì en scola. Il ladin sa basa sin il lat. vulgar, penetrà en questas regiuns cun ils invasurs rom. l'onn 15 a.C. Sper derivats lat. han survivì qua era insaquants pleds preromans e retics (p.ex. crap, grusaida). Il num "ladin" sa referescha en ils stampats engiadinais dal 16. tsch. a las linguas neolatinas (Jachiam Bifrun) sco era al linguatg da l'Engiadina (Durich Chiampell). Cun sia «Chianzun dalla guerra dalg Chiaste da Müs» (1527) passa Gian Travers da Zuoz per l'emprim autur rum. documentà. La translaziun e la stampa dal «Nouf Sainc Testamaint» tras Bifrun (1560) en puter e dad «Un cudesch da psalms» tras Chiampell en vallader (1562) marcan la fundaziun da las linguas scrittas per l'Engiadin'Ota e l'Engiadina Bassa. Tratgs caracteristics dal ladin èn ils suns <em>ü</em> (mür) ed <em>ö</em> (ögl), derivats dal lat. U ed O ch'èn sa sviluppads en tut ils auters idioms ad <em>i/u</em>  resp. ad <em>e/i/ie</em>, en pli la persistenza (teoretica) dal passà definì (eu/eau chantet, i/a füt) e l'imperativ negativ (nun ir!). Cun la fin da la perioda italianisanta (1910/20) sa fa valair dapli il tudestg, o.t. il dialect svizzer che remplazza il tirolais ch'ha furnì pleds sco "chindel", "schaibgia" ed auters pli. Il vallader ed il puter sa distinguan da lur vart tras particularitads lexicalas (p.ex. cumün/vschinauncha, gial/chöd). Il puter ha midà l'<em>A</em> lat. lung en silba averta (tip <em>casa</em>) en <em>e</em> (chesa) e conservà la grafia <em>-aun</em> da lat. -<em>anu</em> (p.ex. paun, pronunzià -em/-äm, jauer -aun).  <br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: A. Decurtins, Vom Vulgärlatein zum Rätoromanischen, en: JHGG, 1986, 207-40; LRL 3, 764-85; DRG 10, 272-76. Kuno Widmer  Lachmereis, Heiri Ladinia  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: