e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Ovras da Domat [Ems-Chemie] Padavino, Giovanni Battista  Ovras idraulicas La forza da l'aua, funtauna primara d'energia, serva dapi passa in millenni a mover mulins, resgias u falluns. L'invenziun da las turbinas ha multiplitgà per bler il potenzial energetic da l'aua.<br /><br /></p> <elirbold><em>Modesta entschatta</em></elirbold> <p><br />L'emprima ovra idraulica da la Svizra ha laschà construir Johannes Badrutt il 1879 per l'illuminaziun electrica da l'Hotel Kulm a S. Murezzan. Ulteriurs hoteliers èn suandads a Malögia (1884), Tavau (1886-87), Tarasp (1886), Samedan (1888) e Flem (1890). Da pitschnas ovras electricas disponivan era intginas emprimas interpresas artisanalas a Cuira (1880-83), Crusch (1889), Poschiavo (1890), Promontogno (1897), Schluein (1903), Lags (1904) e Grono (1907). La forza electrica vegniva utilisada ubain en il manaschi sez, ubain en il conturn vischin. Il 1891 han ins rendì pussaivel il transport da current alternant sur lungas distanzas, quai ch'ha fatg dal Grischun in territori da producziun retschertgà dals centers cun in grond basegn da forza electrica producida en ovras idraulicas. Tuttina è la cumpart dal Grischun a la producziun da forza idraulica da l'entira Svizra stada modesta fin il 1950 (10%). Quai è sa midà en ils decennis 1950-70. Dapi alura producescha il Grischun ca. 8'000 GWh l'onn, quai che correspunda a radund in tschintgavel da la producziun da forza idraulica en Svizra. L'impurtanza da las ovras idraulicas per l'economia publica è remartgabla: 40% da las entradas fiscalas chant. da persunas giuridicas derivan dals tschains d'aua; las taxas da taglia da las ovras idraulicas importan annualmain ca. 130 miu. frs; la summa da las pajas per ils ca. 800 emploiads importa 60 miu. frs. Da l'autra vart ha la construcziun dad ovras idraulicas chaschunà intervenziuns massivas en la cuntrada, e differents projects fruntan sin resistenza.<br />La prestaziun da las emprimas ovras idraulicas era sut 50 kW, en il cas da l'Hotel Kulm a S. Murezzan mo ca. 3 kW. Implants pli gronds cun ina prestaziun da 500 e 1100 kW èn vegnids erigids il 1891-92 a Silvaplauna e S. Murezzan. Davent da l'ovra idraulica Morteratsch han ins construì ina lingia da transmissiun da 6 km lunghezza fin a Puntraschigna. Il 1898 è vegnida construida l'ovra idraulica da Tusaun, concepida per il manaschi d'ina fabrica da carbid; sia prestaziun da passa 2700 kW ha augmentà per dus terzs la quantitad da forza electrica producida da quel temp en il Grischun. L'emprova da domiciliar interpresas industrialas en il Grischun grazia a la forza idraulica è stada tant a Tusaun sco en auters lieus senza grond success. In motiv per quel relativ insuccess è stada l'orientaziun a l'export da forza electrica. Ils constructurs da las ovras idraulicas d'auters chantuns en il Puschlav (1907) ed a Seglias (1910) eran interessads en emprima lingia a l'export d'electricitad en l'Italia dal Nord resp. a Turitg. Per betg stagnar las atgnas resursas a moda nunponderada, ha il Chantun relaschà il 1906 la lescha davart il dretg da las auas che dueva permetter ad el da mantegnair ils dretgs publics sin il champ da l'utilisaziun da la forza idraulica. A questa finamira duevan era servir las OE Grischunas SA, fundadas suenter l'Emprima Guerra mundiala. La tentativa ha dentant fatg naufragi: il 1923 èn ellas passadas a la Motor Columbus, a las Ovras Reticas ed a las Ovras idraulicas da la Svizra Nordorientala (OENO). Vischnancas, la Banca Chant. Grischuna, il chantun Grischun e privats pli pitschens han subì perditas da ca. 9 miu. frs. Pir la recumpra da la part da l'OENO tras il chantun Grischun ha mess ina fin a quest trauma.<br /><br /></p> <elirbold><em>Ils onns dal boom</em></elirbold> <p><br />Suenter ina stagnaziun da circa dus decennis, ha la Hovag (oz Ems-Chemie Holding AG) erigì dal 1944-47 trais atgnas ovras idraulicas al Rain Anteriur. L'entschatta per propi dal boom da construcziun dad ovras idraulicas marca il mir da fermada a Murmarera, realisà tras la citad da Turitg ch'ha anc amplifitgà pli tard ses parc d'implants electrics cun las OE Bergiaglia (lai da serra Albigna, 1960). Sper la citad da Turitg èn cumparidas las grondas interpresas d'electricitad da la Svizra tud. (OENO, EWZ, SN, Atel, BKW, EGL, Motor Columbus, Elektrowatt) en differentas cumposiziuns sco partenaris per la construcziun da grondas ovras idraulicas. Dapi il 1955 è sa participà era il chantun Grischun a singulas societads, uschia a las OE Rain Posteriur, a las OE Rain Anteriur (dapi il 2009 Axpo SA), a l'OE Glion (dapi il 2009 Axpo SA), a las OE d'Engiadina, a las OE Mesauc ed a las OE Alvra-Landwasser. Grondas serras da valladas èn vegnidas erigidas a Murmarera, Zervreila, Sur ed Albigna en Bergiaglia sco era a Nalps, Curnera e Cuolm da S. Maria/Lucmagn en Surselva. Ina particularitad represchentan ils lais d'accumulaziun en la Val da Livign ed en la Val da Lei, situads sin territori tal., ma explotads en Svizra. Per la construcziun da las ovras idraulicas dal Grischun gioga l'Italia dapi la construcziun da las OE Brüsch (1907) ina rolla impurtanta tant dal punct da vista geografic sco era tecnic (models) e finanzial (participaziuns). Bunamain 50% dals lavurers sin ils plazzals da las ovras idraulicas eran Talians. Dapi la fin dals onns 1950 èn vegnids mess en funcziun numerus novs implants, uschia en las vals Stussavgia e Zervreila (1957-58), a Giuvaulta (1958), Lostallo (1958), Castasegna (1959), Löbbia (1960), Seglias (1961), Soazza (1961), Tavanasa (1961), Ferrera (1962), Rehanau (1962), Spina (1962), Buond (1962), Ferrera (1963), Balamburtg (1963), Grono (1965), Filisur (1966), Sedrun (1968) e Casti (1970), a l'Ova Spin (1970) ed a Pradella (1971). En ils onns 1960 èn vegnids realisads ils projects cun ils custs d'acquisiziun ils pli bass, la finanziaziun da gronds implants è dentant sa mussada pli e pli difficila. Uschia avev'ins tratg en consideraziun d'interrumper las lavurs da construcziun da las OE d'Engiadina, ed al Rain Anteriur han las OENO retardà l'amplificaziun da l'implant ed èn s'orientadas a l'energia nucleara. <br /><br /></p> <elirbold><em>A partir dal 1970</em></elirbold> <p><br />Las ovras electricas en il Grischun èn fruntadas pli e pli sin ina ferma opposiziun ch'ha impedì singuls implants u cuntanschì modificaziuns dals projects. Las protestas eran motivadas d'ina vart d'interess per la cuntrada ed il turissem, uschia en il cas dal Lej da Segl en l'Engiadin'Ota, da la Lampertschalp en la Val S. Pieder e dal Bernina/Palü; en il cas da l'OE en il Valragn èn sa dustadas las vischnancas da Spleia, Medel e Novagnas cunter la translocaziun sfurzada planisada, sa basond sin la lescha davart il dretg da las auas dal chantun Grischun che surlaschava a las vischnancas la cumpetenza da dar la concessiun. A la fin dals quints èn sa pronunziads era la Regenza grischuna ed il Cussegl fed. cunter quest project. A Murmarera èsi reussì a la citad da Turitg da persvader la glieud, senza resistenza pli gronda, da vender lur chasas ed uigls. Ils arguments da las uniuns per la protecziun da la cuntrada e da la natira han determinà las discussiuns davart in'ovra idraulica en il Parc naziunal (1947-58) tras las OE d'Engiadina. Arguments ecologics èn vegnids fatgs valair o.t. dapi la fin dals onns 1970, uschia en la dumonda da l'aua restanta a Glion I e II (1978-84) u en dumondas da la protecziun da la cuntrada en ils cas da la Greina (1978-87), da Curciusa e da la Val Madris (1985-98). Las protestas, motivadas a la fin finala era economicamain, han impedì la construcziun da quests implants electrics. Surcapacitads sin il martgà da forza electrica avevan pegiurà la rentabilitad da las ovras d'accumulaziun a pumpa en ils onns 1990 e provocà ina crudada dals pretschs. Las davosas centralas pli grondas èn vegnidas construidas a Glion (1990-92) ed a Martina (1994). En connex cun la discussiun davart la stgarsezza da forza electrica temida per ils onns 2020 e cun la midada dal clima vegn puspè tematisada la rolla da las ovras idraulicas per il provediment d'energia. Dumondas discutadas a moda cuntraversa vegnan ad esser las ovras d'accumulaziun a pumpa, l'aua restanta e la pussaivladad d'optimar ils implants existents. <br /> Construcziun da mirs da fermada resp. da lais da cumpensaziun per ovras idraulicas da passa 300 kW: 1890-1919 15; 1920-49 16; 1950-69 36; 1970-99 18.<br /> <br />  <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Unter Strom, 2006, 2 ts (cun in DVD "Das Ende der dunklen Nächte"). Hansjürg Gredig  Ovras da Domat [Ems-Chemie] Padavino, Giovanni Battista  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: