::lexicon istoric retic : e-LIR / Lexicon::

e-LIR / Lexicon

Assistenza e-LIR

Contact

Publicaziun

Sponsurs

Lexicon Istoric Retic (LIR)

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Agricultura
L'economia locala dals temps preistoric e rom. è pauc enconuschenta. Ils chats e rechats han permess da realisar ina charta rudimentara da las colonias e da determinar approximativamain la basa da nutriment. Il clima, la topografia e la configuraziun dal terren en il territori alpin han chaschunà (e chaschunan) ina sperta transiziun dal spazi cun culturas intensivas a zonas (pli autas, spundivas, umidas u crappusas) cun in'utilisaziun extensiva. Ils emprims doc. en scrit davart l'agricultura retic-grischuna provegnan da Plinius e da Strabo e menziuneschan muvel alpin retschertgà e chaschiel delicat da la Rezia mess en vendita sin ils martgads romans. <elirbold>Temp curretic </elirbold> Ils sistems d'utilisaziun dal terren agricul, applitgads en il temp medieval, eran per regla concepids per l'autoprovediment (<elirlink href="aid:1073">Economia da subsistenza</elirlink>). Avant il 1800 na vegnivan ils guauds e la cultira anc betg separads: il guaud (<elirlink href="aid:2807">Selvicultura</elirlink>) vegniva duvrà era per la pasculaziun. Graduaziuns e superposiziuns da las zonas eran la regla, betg lur separaziun. L'utilisaziun dal terren era fitg differenta d'ina regiun a l'autra. La cultivaziun dad ers (furment, avaina, ierdi, tredi, spelta) vegniva pratitgada en il temp medieval tempriv fin en regiuns pli autas ed era pli impurtanta che l'allevament da muvel. Era per il temp autmedieval è doc. ina cultivaziun dad ers intensiva en zonas autas fin a ca. 1600 m (fastizs, toponims). Il sistem dals trais terrens (tud. Dreizelgensystem), usità en la Svizra Bassa dapi ca. l'onn 1000, na pudeva betg vegnir applitgà en il Grischun, perquai ch'ils envierns eran qua memia crivs e memia lungs. En il Grischun dal Sid vegniva cultivà il terren durant l'entir onn. La cultivaziun en roda (ers u prads), pratitgada a l'ur d'areals runcads e cultivads a moda intensiva, era derasada o.t. en il Grischun dal Nord. Il graun alpin vegniva cultivà savens sin spundas, nua che la naiv luava fitg baud la primavaira. Talas terrassas dad ers caracteristicas, sustegnidas p.p. da mirs, cumparan en la plipart da las valladas grischunas e sa manifesteschan anc oz en furma da stgalims da plirs meters autezza. Cultivads vegnivan quels ers cun l'arader liber (tud. Schwingpflug) e la zappa, e sin ils auts mettev'ins il graun a madirar a fin sin <elirlink href="aid:792">chischners</elirlink>. A partir dal 9. tsch. è l'allevament da muvel daventà pli e pli impurtant. In svilup evident da quel a disfavur da l'allevament da nursas e da chauras pon ins observar pir dapi il 13. tschientaner. Las chauras e las nursas eran las "vatgas da latg" dals paupers e dals puranchels. Las nursas furnivan charn e launa, e las pels vegnivan elavuradas a pergiamina per las chanzlias dals signurs e per ils scriptoris da las claustras. En pli è attestada la producziun da chaschiel-nursa o.t. en la Tumleastga, l'Engiadina ed il Partenz. Chavals vegnivan tegnids en il temp medieval tempriv sco meds da barat e da pajament. En il temp autmedieval han els giugà ina rolla impurtanta en la cultura dals chavaliers nobels sco chavals da turnier, da sella e da battaglia. Il portg era medemamain derasà sco animal da chasa, sia impurtanza divergiava dentant d'ina regiun a l'autra; l'alpegiaziun dal portg è doc. pir en il 16. tschientaner. La <elirlink href="aid:2918">viticultura</elirlink> vegniva pratitgada, grazia al clima pli chaud en cumparegliaziun cun oz, fin en regiuns sur 1000 m (attestada p.ex. a Pleif/Vella sin 1200 m). La biera para d'avair gì in'impurtanza mo sco bavronda da festa. Era fritgs, legums e leguminosas na dastgavan betg mancar en l'economia autarca. Tuttina existivan senza dubi grondas differenzas regiunalas en la tscherna e la valitaziun dal nutriment. L'impurtanza pli e pli gronda dals vischinadis e da las corporaziuns, ch'han midà successivamain las structuras feudalas (<elirlink href="aid:1092">Feudalissem</elirlink>) en il temp medieval tardiv e remplazzà la finala ils signurs feudals, ha provocà ina reorganisaziun dals dretgs d'<elirlink href="aid:3300">usufruct</elirlink> locals e la separaziun dals dretgs da possess regiunals. Dals conflicts naschids da la reorganisaziun dals dretgs d'usufruct èn sortids, directamain u indirectamain, ils vischinadis e da quels las emprimas vischnancas. Ils <elirlink href="aid:724">Artitgels da Glion</elirlink> dal 1524 e 1526 han confermà l'emprest ereditar sco era l'aboliziun da tscherts impegns feudals ed han promovì l'aboliziun da la <elirlink href="aid:1054">dieschma</elirlink>. Ils vegls dretgs feudals (dretgs signurils individuals) han fatg plazza ad in urden, tenor il qual ils possessurs da terren represchentavan, ens. cun las vischnancas e lur portavuschs, las forzas directivas, e nua ch'ils purs gronds han remplazzà las veglias elitas feudalas. In augment constant da tschentaments ha accumpagnà quest process. <elirbold>Temp republican (16.-18. tschientaner) </elirbold> L'economia agropastorala, che cumbinava la cultivaziun dad ers e l'allevament da muvel, è passada en il temp medieval tardiv en Rezia - sco en l'entir territori alpin - gradualmain a l'allevament da muvel. Ella aveva subì grondas perditas da forzas da lavur tras la pestilenza e numerusas faidas ed era exposta ad in pegiurament relativ dal clima. Il passadi da l'economia agropastorala a l'allevament da muvel n'è betg s'effectuà uschè spert ed uschè radicalmain en Rezia sco en auters lieus, cun quai che l'allevament da muvel gross (vatgas) e manidel (o.t. nursas) predominava en las regiuns colonisadas e cultivadas da <elirlink href="aid:1125">Gualsers</elirlink>, entant ch'ils Rumantschs, domiciliads en las zonas pli bassas, cuntinuavan a pratitgar in'economia da subsistenza basada era sin la producziun agrara. L'allevament da muvel gross ha remplazzà en il 14. tsch. quel da muvel manidel en cumbinaziun cun la cultivaziun dad ers. Tr. il 1300 ed il 1500 ha la proporziun tr. l'allevament da muvel manidel e gross (4:1) midà en il cuntrari (1:4). Cun l'introducziun da l'emprest ereditar e la dissoluziun successiva dal domini feudal en il temp medieval tardiv è creschì l'interess individual a racoltas en regiuns pli autas, daventadas pussaivlas grazia a megliers isegls agriculs (arader, fautsch), a novas tecnicas da lavur sco era a l'organisaziun da la lavur sezza, premissas che n'èn betg sa midadas fundamentalmain durant il temp modern tempriv. Entant ch'en il Grischun dal Nord, o.t. en Surselva ed en il Partenz, regnava la cultivaziun alternanta (cultivaziun en roda da prads u ers), predominava en la part meridiunala dal Chantun la cultivaziun permanenta (cultivaziun constanta dad ers u prads). Ina furma da cultivaziun maschadada para dad esser stada derasada en il Grischun Central. En il Partenz, en Surselva ed en autras valladas grischunas vegniva deponì il fain en clavads sparpagliads en ils auts (<elirlink href="aid:31">Acla</elirlink>, mises). Quest manaschi decentralisà pretendeva lungs transports dal fain en las vals: las aclas ed ils mises vegnivan pavlads ora en roda durant l'atun e l'enviern. En il Grischun Central ed o.t. en l'Engiadina vegniva transportà il fain cun chars e tragliuns en il vitg. La grondezza media dals manaschis purils è sa stabilisada a radund 5 ha. Il possessur d'in tal bain agricul appartegneva a la classa mesauna. La derasaziun da l'allevament da muvel ha pretendì pastgs e pastgiras d'alp pli extendids (<elirlink href="aid:1072">Economia alpestra</elirlink>). Ina da tschintg vischnancas enconuscheva la latgaria da fam., o.t. ils abitadis autsituads u sparpagliads e tals cun alps facilmain cuntanschiblas. En autras vischnancas predominava l'organisaziun corporativa. L'attribuziun limitada da las vatgadas preservava las alps da la surpasculaziun. Sin las alps da l'Engiadin'Ota vegniva producì dapi ils onns 1520 chaschiel grass, ils auters purs preferivan la producziun da chaschiel magher che includeva era la producziun da paintg (<elirlink href="aid:786">Chaschar</elirlink>). Quest model è restà caracteristic fin lunsch viaden il 20. tschientaner. La pasculaziun cumina era la normalitad. Ils intellectuals en ils circuls da la Societad dals amis da l'agricultura (<elirlink href="aid:2828">Societads</elirlink>) resguardavan la <elirlink href="aid:2111">pasculaziun cumina</elirlink> sco impediment principal per il progress economic. Quests circuls (bainstants) eran insumma ils purtaders da las innovaziuns agriculas: il schlargiament dal sortiment da verdura, meglieraziuns en la viticultura, la <elirlink href="aid:2163">pumicultura</elirlink> e la cultivaziun dad ers. Durant il temp republican era la proporziun tr. la cultivaziun dad ers e l'allevament da muvel sin il plaun local fitg variabla, en general dentant surprendentamain constanta. En il center steva però l'allevament da muvel bovin. Numericamain bain represchentadas eran las nursas e las chauras. Dasperas tegnevan ins chavals, portgs, giaglinas ed avieuls (<elirlink href="aid:717">Apicultura</elirlink>). En ils ers vegniva cultivà graun la stad e l'enviern, surtut ierdi e seghel, dasperas leguminosas, bagiaunas ed arveglia ch'eran impurtantas era per la meglieraziun dal terren. Il <elirlink href="aid:2849">tartuffel</elirlink> è sa derasà pli fitg pir enturn il 1770 (fomina). En las valladas tal. dal Grischun procuravan la viticultura e culturas da chastognas per ina tscherta varietad, en la Tumleastga ed en la Val dal Rain la pumicultura e la viticultura. Fritga, verdura e puma vegnivan cultivadas, tut tenor il clima e l'autezza, en ierts e curtins privats. Al mastergn privat appartegneva era la tessaria, alimentada da gronds ers da chonv e da glin da Maiavilla fin en la Tumleastga, il Scanvetg, la Foppa, il Tujetsch e l'Engiadina Bassa. <elirbold>A partir dal 1800 </elirbold> Fin il 1920 èn stadas l'agricultura e la selvicultura ils secturs economics ils pli impurtants dal Grischun pertutgant il dumber dals occupads. In ulteriur gudogn accessori offriva en il 20. tsch. surtut il <elirlink href="aid:2867">turissem</elirlink>. L'importaziun da graun bunmartgà ha diminuì l'impurtanza da la cultivaziun dad ers (o.t. da seghel ed ierdi) e reducì las surfatschas dals ers a partir dal 1850. La racolta da fain è sa concentrada en il 20. tsch. sin la prada grassa en areals pli bass, nua che l'engraschament pli intensiv ha remplazzà successivamain la <elirlink href="aid:2789">sauaziun</elirlink>. En consequenza da las meglras cundiziuns dal martgà ha l'allevament da muvel (o.t. quel secundar) superà dapertut la cultivaziun dad ers suenter il 1900. A partir dal 1850 èn vegnidas fundadas chascharias (corporativas) en las vals grischunas. Il dumber da nursas e chauras è sa diminuì a moda rasanta a partir dal 1950. En ils conturns dals centers industrials (p.ex. en l'aglomeraziun da Cuira) ed en las regiuns turisticas è il dumber da vatgas restà pli elevà. Las pastgiras sur il cunfin dal guaud vegnivan utilisadas a moda extensiva tras l'economia alpestra. La modernisaziun da las alps, iniziada a la fin dal 19. tsch., ha promovì chascharias communablas, l'explotaziun centralisada e la construcziun da novs edifizis e da vias charrablas. Chaschiel magher vegniva producì per l'agen diever, chaschiel grass e paintg per la vendita. L'economia da subsistenza predominava prob. anc enturn il 1800, e la plipart da las entradas da las chasadas ruralas provegniva dal muvel vendì anc fin enturn il 1850 sin las <elirlink href="aid:1093">fieras</elirlink> annualas en il Tessin ed en la Lumbardia, alura o.t. sin quellas a l'intern dal chantun Grischun e da la Svizra Orientala. Anc a l'entschatta dal 19. tsch. era il commerzi da barat fitg derasà (p.ex. graun per puma). Fluctuaziuns dals pretschs en l'allevament da muvel han provocà veritablas crisas en l'agricultura, p.ex. en la segunda mesadad dal 19. tsch. ed o.t. en il temp tr. las duas guerras mundialas, durant il qual blers manaschis èn s'indebitads fermamain. L'aboliziun da la pasculaziun cumina, discutada intensivamain en il 19. tsch., han ils possessurs da chauras e nursas pudì impedir. A l'exempel da l'economia da latg èn naschidas numerusas societads per la promoziun da l'agricultura da muntogna: la Societad svizra per l'economia alpestra è s'engaschada per l'economia d'alp indeblida; dal 1864 datescha l'emprim cataster da las alps. Il 1844 è vegnida fundada l'<elirlink href="aid:2893">Uniun purila grischuna</elirlink><elirlink href="aid:2893">,</elirlink> a l'exempel da la quala èn suandadas fin il 1908 uniuns en tut ils chantuns muntagnards. Il 1863 èn s'unidas las societads chant. a l'Associaziun svizra d'agricultura. En il 20. tsch. èn naschidas numerusas ulteriuras organisaziuns per la promoziun dal territori da muntogna. Il 1896 ha il Grischun fundà, sco emprim chantun da muntogna, ina scola d'agricultura professiunala (<elirlink href="aid:2127">Plantahof</elirlink>). A partir dal 1924 èn naschidas era <elirlink href="aid:2799">scolas da puras</elirlink>. La Const. chant. dal 1880 ha postulà explicitamain la promoziun da l'agricultura, p.ex. tras premiaziuns da muvel e <elirlink href="aid:2065">meglieraziuns</elirlink>. Corporaziuns per l'allevament da muvel, la producziun, il consum e la finanziaziun da manaschis purils han cumplettà a partir da la segunda mesadad dal 19. tsch. las organisaziuns purilas tradiziunalas d'agid vicendaivel . Dapi il 1950 perda l'agricultura cuntinuadamain impurtanza. Las entradas dals purs da muntogna sa diminueschan constantamain, uschia che adina dapli purs, o.t. quels pli pitschens (fin a 10 ha), ston capitular. La <elirlink href="aid:2062">mecanisaziun</elirlink> da l'agricultura è stada indispensabla, ma sulettamain bains purils pli gronds e centralisads pudevan sa prestar quella mecanisaziun. La grondezza dals manaschis purils è sa stabilisada dapi il 1980 a ca. 25 ha. Dapi ils onns 1920 sustegna la Confed. l'agricultura cun mesiras urgentas, extendidas a partir dals onns 1950. Surtut la lescha davart l'agid d'investiziun dal 1974 è s'effectuada a moda positiva. Ils subsidis e las stentas dals purs sezs per ina raziunalisaziun da l'agricultura han dentant mo pudì retardar la crisa ed il chal da l'agricultura da muntogna, ma betg la franar. Il 1993 hai dà ina midada da paradigma en la politica agrara da la Confed.: auzament dals pajaments directs als purs e reducziun da la subvenziun dals products agriculs. Dapi ils onns 1990 cultiveschan blers purs grischuns (1997 passa 30%, 2003 passa 50%) lur bains tenor las directivas da l'Associaziun d'organisaziuns per l'agricultura biologica. Il Grischun è a la testa da quest svilup, era perquai che l'agricultura da muntogna n'è mai stada adattada per ina producziun agrara industriala. Il chantun Grischun retschaiva - suenter il chantun da Berna - las pli bleras subvenziuns per l'economia d'alp. 
Archiv:

Ovras:

Funtaunas:

Litteratura:
Pieth, Bündnergeschichte; Töndury, Volkswirtschaft; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte (cun bibliogr. commentada 551-66); Bundi, Besiedlung; Landwirtschaft in Graubünden, 1988; Metz, Graubünden; J. Rageth, Siedlungsprozess und Siedlungsstrukturen in der Urgeschichte Graubündens, en: Siedlungsforschung. Archäologie - Geschichte - Geographie, t. 8, 1990, 87-106; Die Räter/I Reti, red. dad I.R. Metzger, P. Gleirscher, 1992; J. Mathieu, Eine Agrargeschichte der inneren Alpen, 1992; O.P. Clavadetscher, Rätien im Mittelalter, edì dad U. Brunold, L. Deplazes, 1994; Vasella, Geistliche und Bauern; R. Kaiser, Churrätien im frühen Mittelalter, 1998 (2008²); HbBG; TG, 2000, nr 5, 3-38; IG; C. Foppa, L'agricultura surs. ella midada, en: Cal. Rom., 2007, 174-81; P. Schilperoord, Getreidebau in Graubünden, en: BM, 2009, 48-63.

Adolf Collenberg

Agnas, Las

© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.

Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: