e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Archivs Ardüser, Hans  Ardez Vischnanca polit., cirq. Sur Tasna, distr. En, situada da la vart sanestra da l'En, cun Bos-cha e Sur En. Ca. 840 <em>Ardezis</em>, fin en il 19. tsch. uffiz. Steinsberg. 1850 586 abit.; 1900 612; 1910 1'005 (construcziun da la VR); 1950 541; 2000 401. A Bos-cha han ins chattà craps-scalutta dal temp preistoric (craps da strias), a Chanoua cheramica da la Cultura da Fritzens-Sanzeno. Suotchastè è stà colonisà, tenor perscrutaziuns, senz'interrupziun dal temp da bronz tardiv (Cultura da Melaun) al temp da fier tempriv (Cultura da Fritzens-Sanzeno), singuls chats dateschan era dal temp roman. Dal 1161-1310 èn doc. signurs <em>de Ardetz</em>. Ils signurs sin il chastè da Tarasp, la claustra da Mariamunt, l'uvestgieu da Cuira, il contadi dal Tirol ed ils signurs de Matsch avevan possess e dretgs ad A. Il chastè da Sasmunt, oriundamain ina fortezza cun baselgia (S. Gliezi, rest. il 1985), a partir dal 12. tsch. sedia feudala, è passà tras cumpra a l'uvestg da Cuira avant il 1209, furmond dapi alura il center dal domini episcopal. El è vegnì destruì il 1499, ens. cun la vischnanca d'A., en la Guerra svabaisa (tur restaurada pliras giadas). La veglia plaiv d'A. cumpigliava, sper Guarda, Lavin e Susch, era Cuttüra en il Paznaun. Refurmaziun 1538. Reconstrucziun da la baselgia 1576-77. Il 1622 han ils Austriacs destruì la vischnanca d'A. Il 1652 è ella sa cumprada libra da l'Austria ed ha furmà dapi il 1854 ina atgna vischnanca politica. Ils abitants d' A. vivevan da l'agricultura e da l'allevament da muvel. Els han colonisà las pastgiras a Cuttüra da l'autra vart dal Pass Futschöl ed han exportà laina en il Tirol fin ca. l'onn 1850. Cuntaisas regularas cun Ftan pervi dal cunfin en la Val Tasna e cun Tarasp pervi da la punt sur l'En. Il 1913 ha A. survegnì ina staziun da viafier, il 1978 in sviament. Arrundaziun dal terren a partir dal 1939. La vischnanca cumpacta e p.g.p. intacta è vegnida elegida il 1975 sco ina da las quatter vischnancas exemplaricas da la Svizra en il rom da l'Onn europeic da  tgira da monuments e da protecziun da la patria; dapi alura numerusas restauraziuns. Il 2005 lavuravan ca. 50% da las persunas cun activitad da gudogn ad A. en il sectur terziar, il rest eran purs e mastergnants. Part da la populaziun da lingua rum: 2000 73,8%/88,8% (ML/Lindic).  <br /><br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: Clavadetscher/Meyer, Burgenbuch, 191-95; Bericht zur Réalisation exemplaire A. 1975-85, 1986; N. Huhn, Galtür und A., 1999; J. Claglüna, A., Gemeindechronik, 2001<sup>5</sup>; B. Caduff, A.-Suotchastè. Eine urgeschichtliche Fundstelle im Unterengadin (GR), en: JHGG, 2007, 6-98. Paul Eugen Grimm  Archivs Ardüser, Hans  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: