e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Archeologia Archiv svizzer da litteratura (ASL)  Architectura Cuntrari a l'inschigneria scientific-tecnica cun origin militar na vala l'architectura betg mo sco mastergn funcziunal, mabain era sco disciplina dals arts figurativs. Sia concepziun suttastat a determinantas sco la furma economica, l'ambient geografic e geologic, la structura sociala, la tradiziun culturala, aspects subjectivs (predilecziuns persunalas dal constructur resp. da l'incumbensader), concepziuns ideologicas sco era influenzas exteriuras. Tenor lur funcziun distinguan ins l'architectura sacrala da quella profana (construcziuns da defensiun, chasas d'abitar, edifizis da l'administraziun). <br />                                                                        <em><em><br /></em></em></p> <elirbold><em>Temp medieval tempriv e temp autmedieval</em><br /><br /></elirbold> <p>Las baselgias dal temp medieval tempriv, attestadas da l'archeologia (Aschera, Grepault/Trun), avevan dimensiuns modestas. Furmas architectonicas monumentalas èn sa manifestadas a partir dal temp carolingic ed han sviluppà plans orizontals tipics per la regiun (apsidas circumdadas da mirs rectangulars, salas cun pliras apsidas). Clutgers n'èn betg doc. avant il 11. u 12. tschientaner. Da quel temp ha remplazzà l'apsida unica mez radunda las furmas pli veglias da plans orizontals. En Rezia existivan be singulas baselgias a pliras navs (tr.a. la catedrala a Cuira). A partir da ca. l'onn 1300 han furmas goticas substituì successivamain ils elements stilistics caracteristics per la romanica. Las noziuns stilisticas da romanica e gotica n'èn dentant betg senz'auter applitgablas a l'architectura profana medievala che s'exprima en il caracter rinforzà e represchentativ dals numerus chastels-fortezza. La construcziun da chastels è sa sviluppada en il Grischun da las tradiziuns da l'istorgia tempriva ed è s'orientada en il 11. e 12. tsch. a las tendenzas europeicas da realisar edifizis monumentals. Ils elements dominants eran il mir da tschinta, la tur principala ed il mir da defensiun. Particularitads regiunalas èn resortidas da l'adattament al terren, ma era d'influenzas da l'exteriur (Marschlins, Sta. Maria en Calanca). Cun intginas excepziuns (chastè da Mesocco) è l'epoca da la construcziun da chastels ida a fin en il Grischun en il 14. tschientaner.    <br />                                                                            Werner Meyer/ac<br /><br /></p> <elirbold><em>Dal 14. fin il 18. tschientaner</em><br /><br /></elirbold> <p>Las plaivs ch'èn sa constituidas a partir dal 1450 fin a la Refurmaziun han inizià in'activitad intensiva en il sectur da construcziun da baselgias, o.t. sut la direcziun d'architects dal territori germanofon. A medem temp èn vegnidas incumbensadas ufficinas da la Germania dal Sid (p.ex. quellas dad Ivo Strigel e da Jakob Russ) da crear altars cun alas en il stil gotic tardiv. Fin lunsch viaden il 17. tsch. mussan bleras ovras anc elements stilistics da la gotica tardiva. La Cuntrarefurma ha promovì en regiuns cat. ina nova unda en la construcziun d'edifizis sacrals. Ils elements formals da l'architectura e da la stuccatura èn vegnids influenzads dal sid tras ils chaputschins (<elirlink href="aid:2134">Missiun retica dals chaputschins</elirlink>). Architects grischuns, tr. ils quals ils maisters dal Mesauc, han influenzà decisivamain il svilup da l'architectura barocca en la Germania dal Sid, en l'Austria ed en las regiuns vischinas, p.ex. Giovanni Albertalli.<br />Las chasas purilas e patrizianas dal Grischun eran - tut tenor la regiun - da lain (p.ex. la chasa gualsra) u da crap. Fin en il temp autmedieval vegniva preferida la chasa monovalenta: las chombras, la chaminada e la chascharia sa chattavan en differentas chasas. En l'Engiadina ed en il Grischun Central era la chasa d'abitar colliada cun la stalla ed il clavà. A partir dal 1500 caracterisescha il sgrafit la tipica chasa engiadinaisa cun duas portas e las chasas en las valladas vischinas dal sid. En l'Engiadina ha la tecnica dal sgrafit cuntanschì ses zenit en la segunda mesadad dal 17. tschientaner. <br />                                                                             Marc Antoni Nay/ac<br /><br /><br /></p> <elirbold><em>19. e 20. tschientaner</em><br /><br /></elirbold> <p>En il 19. tsch. ha gì lieu ina spezialisaziun dals mastergns da construcziun. I predominava l'inschigneria che disponiva cun Richard La Nicca d'in represchentant profilà. Incumbensas sin il champ da la construcziun auta èn vegnidas attribuidas suenter il 1850 pli e pli ad impressaris ed architects sco Johannes Ludwig, Alexander Kuoni (1842-88), Nicolaus Hartmann sen. e Gaudenz Issler (1853-1942). Cun la cultivaziun da l'ornament sa distinguivan els dal classicissem sober dals inschigners. Giovanni Sottovia da Vicenza, ch'ha operà en il 19. tsch. en las vals dal sid ed en l'Engiadina, ed il Bernais Rudolf Gaberel, il represchentant dal Neues Bauen dal tranterguerra a Tavau, èn vegnids da l'exteriur. In veritabel boom da construcziun ha provocà il progress da la conjunctura dals onns avant l'Emprima Guerra mundiala. Architects fitg activs da quel temp èn stads Otto Schäfer e Martin Risch a Cuira, sco era Nicolaus Hartmann jun. a S. Murezzan. L'architectura dal 19. tsch. è marcada stilisticamain dal classicissem. Parallelamain chatt'ins, en mesira pli reducida, construcziuns en il stil dal biedermeier, en il stil neorenaschimental ed en il stil svizzer en lain. Numericamain modestas èn restadas las contribuziuns en stil neogotic, neobaroc e neoromanic. Darar e surtut en interiurs sa manifestescha enturn la midada dal tschientaner il stil floreal. In veritabel moviment ha inizià il 1905 cun la fundaziun da la Societad grischuna per la protecziun da la patria. Sia expressiun architectonica ha quella chattà en in stil patriotic regiunal ch'ha surpiglià elements da veglias chasas purilas e da l'architectura barocca signurila. En il segund decenni è il stil patriotic vegnì remplazzà tras quel neoclassicistic ch'ha cedì enturn il 1930 ad ina furma pragmatica dal Neues Bauen. Ils onns enturn il 1940 mussan influenzas dal stil da la Landi ch'è sa furmà en il context da l'exposiziun naz. svizra dal 1939.<br />Il suenterguerra stat sut l'ensaina da l'expansiun turistica, in augment dal sectur da servetsch e da la concentraziun da l'aglomeraziun en la Val dal Rain da Cuira. In'orientaziun creativa chatt'ins en il cuntrast tr. l'architectura tradiziunala e moderna sco era tr. quella regiunalista ed internaziunala. L'interess per construcziuns da tempra regiunala resortan en edifizis da Iachen Ulrich Könz, Bruno Giacometti e Rudolf Olgiati. In exempel classic da la transfurmaziun da l'uschen. International Style è il quartier d'abitar Lacuna a Cuira (1964-81), realisà dals architects Thomas Domenig (sen. e  jun.). En aglomeraziuns e lieus turistics dal temp pli recent predominescha ina producziun architectonica en massa che sa preschenta savens en in vestgì nostalgic e postmodern. Tranteren chatt'ins era edifizis che mussan ch'ils architects sa sfadian da promover in'architectura pli ambiziunada, distinguida cun il Premi per buns edifizis conferì da las associaziuns spezialisadas dapi il 1987. Ina grond'attenziun giauda l'uschen. architectura contemporana grischuna da la fin dal 20. e da l'entsch. dal 21. tsch.; ses represchentant il pli enconuschent è Peter Zumthor (* 1943).<br />                                                                        Leza Dosch</p> Archiv: ASGR (Hartmann, Liesch, Giacometti, Menn e.s.); SPF Turitg (Olgiati, Schäfer &amp; Risch). Ovras: Funtaunas: Litteratura: E. Poeschel, Das Bürgerhaus im Kanton Graubünden, 3 ts, 1923-25; Kdm GR; C. Simonett, Die Bauernhäuser des Kantons Graubünden, 1965-68 (1983-87²); M. Pfister, Baumeister aus Graubünden - Wegbereiter des Barock, 1993; HbBG 1, 153-66; 2, 237-60; 3, 175-92; L. Dosch, Kunst und Landschaft in Graubünden, 2001; K. Gantenbein e.a., Bauen in Graubünden, 2006³.  Archeologia Archiv svizzer da litteratura (ASL)  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: