e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Automobil AVB  Autonomia communala L'autonomia com. grischuna n'è betg il resultat d'ina rebelliun, mabain d'in process da participaziun successiva che parta da la veglia associaziun d'utilisaziun territoriala communabla (Markgenossenschaft) dals Rumantschs e dals dretgs accordads als Gualsers immigrads. Quell'associaziun e quels dretgs han furmà la basa materiala per il svilup dals <elirlink href="aid:2914">vischinadis</elirlink> e da lur autonomia. En il 14.-16. tsch. è il domini feudal vegnì sutminà e superà finalmain tras la cessiun dals dretgs suverans a las <elirlink href="aid:1070">dretgiras</elirlink>. Quest process è succedì en las singulas dretgiras ed en lur vischinadis en differentas epocas e manieras; el aveva dentant dapertut la medema finamira, numnadamain il dretg da disponer libramain dal terren e dal funs, da far libramain commerzi, d'administrar ils affars com. en atgna autonomia e da cundecider en la nominaziun da las autoritads e dals derschaders. La Brev da federaziun dal 1524 ed ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 han stgaffì la basa structurala e legala cun privar la Baselgia da ses dretgs suverans seculars, permetter la tscherna libra dals plevons e da la confessiun tras las plaivs e ceder als "cussegls e vischnancas" ils dretgs suverans statals e cun quai la suveranitad. Quest fatg ha provocà in'unda d'acquists da dretgs feudals ch'èn però vegnids abrogads definitivamain pir il 1815. Tals dretgs han survivì o.t. en furma da dretg da proponer u da confermar il mastral/derschader ed en la suveranitad formala (chaus feudals, Razén, Tarasp, Otg Dretgiras). Las dretgiras exercitavan la pussanza giudiziala (tschep e furtga) e lur mess represchentavan ellas a las dietas da las Lias respectivas ed a la Dieta da las Trais Lias. Ils cumins han refusà tuttas tentativas da dar al Stadi dapli dretgs centrals per garantir la defensiun naz. ed exequir l'administraziun da las Terras subditas, s'imponend qua tras sco stadi per propi. Els consistivan d'ina <elirlink href="aid:2915">vischnanca</elirlink> (p.ex. Cuira) u da las vischnancas e dals vischinadis d'ina u da pliras valladas (p.ex. la Cadi, il Valragn, il Puschlav, e.a.). Questas corporaziuns da vischnancas e vischinadis sa cumponivan da lur vart dad in u da plirs <elirlink href="aid:2917">vitgs</elirlink> cun lur curts, bains ed aclauns, ed ellas èn daventadas persunas giuridicas ditg avant la vischnanca politica moderna. Sco possessuras dals bains com. furmavan ellas in'unitad economica e revenditgavan, entaifer lur territori suveran, l'autonomia absoluta sur la cultira, il guaud, l'aua, la chatscha, la polizia e la legislaziun. Bleras possedevan in'atgna dretgira da fraud ed in'atgna dretgira civila bassa e matrimoniala. Ellas pretendevan ina represchentanza en la dretgira confurma a lur pussanza, ina cumpart commensurada dals uffizis da la dretgira sco era dals uffizis e da las entradas dal stadi central. Las corporaziuns da vischnancas e vischinadis possedevan, confurm a lur structura u a lur svilup istoric, ina u pliras suprastanzas u cuvitgs. Sco <em>communitas</em> eran ellas surordinadas als burgais. Ellas - e betg ils singuls individis - eran responsabels per ils affars com., administravan las finanzas com., furmavan la plaiv e la communitad sociala, decidevan tras tschentada da cumin davart referendums e lantschavan iniziativas. En votaziuns dem. (vuschs individualas) eruivan ellas la voluntad generala che determinava, en cumbinaziun cun la voluntad dals auters vischinadis, il <elirlink href="aid:2129">pli</elirlink> e qua tras la politica da la Lia respectiva e quella da las Trais Lias. Intervenziuns en l'autonomia toleravan ils vischinadis mo en situaziuns d'urgenza (guerras, pestilenzas, catastrofas) u per garantir in'economia effizienta. Il 1526 han ins p.ex. validà ils pais e las mesiras da Cuira. La veglia libertad com. includeva quella dals individis. Ins na discurriva dentant betg dad "autonomia" u da "suveranitad dal pievel", mabain da la "giudicatura ed administraziun auta e libra (da las dretgiras) en cas civils, criminals, polizials ed economics". Entaifer las dretgiras (ed a cust da quellas) èn s'etablids ils vischinadis sco corporaziuns cun ina vasta autonomia. <br />Il centralissem helvetic è restà mo in intermez senza effects pli gronds. La Mediaziun ha stgaffì in cumpromiss tr. la veglia suveranitad antistatala da las dretgiras e la nova pretensiun chant. da disponer da la surveglianza suprema. Quest cumpromiss è sa mantegnì era suenter il 1814/15 ed ha garantì l'unitad chant., senza cumprometter las veglias structuras republicanas. Il chantun Grischun ha surlaschà la polizia a las dretgiras ed a las vischnancas, el è dentant s'approprià da la surveglianza da l'urden e da la pasch sco era da la polizia dad esters e da la suveranitad militara. Il Cussegl pitschen (la Regenza) ha obtegnì, sco executiva, la pussanza reglamentarica ed il Cussegl grond ha remplazzà, sco legislativa (ad referendum), las anteriuras dretgiras. La giurisdicziun, las finanzas e l'administraziun dal Chantun èn vegnidas exclusas dal referendum. Tenor Metz è stada la Mediaziun ina renovaziun extremamain cons. e l'autonomia com. quasi illimitada ha impedì ina democrazia da referendum effizienta. La Const. fed. dal 1848 ha provocà ina Const. chant. pli centralistica. Dals vischinadis èn alura sa furmadas tras dismembraziun las vischnancas politicas odiernas (1872 224; 2008 203). Entant che questas han pudì mantegnair lur dretgs, ha il Chantun stuì privar las dretgiras d'ina part da lur dretgs u almain far valair sia surveglianza suprema per pudair funcziunar sco stadi modern. L'urden giudizial dal 1851 e la Const. chant. dal 1854 èn stads in cumpromiss respectà era da las constituziuns posteriuras (1881, 1894). Las veglias dretgiras èn vegnidas schliadas funcziunalmain, il Chantun e las vischnancas politicas han exequì lur cumpetenzas. Las vischnancas politicas furman dapi alura unitads politicas parzialmain suveranas entaifer il Chantun, cuntrari als "cussegls e vischnancas" ch'eran las autoritads suveranas absolutas entaifer las Lias respectivas e la Republica da las Trais Lias. Ellas han mantegnì, en il rom da las constituziuns supremas da la Confed. e dal Chantun, l'administraziun e la legislativa com., la polizia, ils affars dals paupers, la scola e la baselgia, il dretg d'incassar taglias e taxas, la polizia forestala e champestra, la concessiun dal dretg da burgais ed - ens. cun ils cirquits - la pussanza executiva per ordinaziuns da la Regenza cunter persunas e corporaziuns. Il Chantun exequescha la surveglianza suprema. Las vischnancas grischunas possedan, sco consorzis, 90% dals guauds e 70% da las pastgiras d'alp. <br />Il vegl vischinadi è pia daventà ina vischnanca politica tras l'accordanza dal dretg da vuschar als domiciliads e dal dretg d'utilisaziun dals bains communals. Il Grischun ha stgaffì la vischnanca unitara ed ils bains com. na vegnan - almain en la pratica da recurs dal Cussegl grond e da la Regenza -  betg considerads e tractads sco facultad dals burgais, mabain sco facultad da la vischnanca politica che dispona dals dretgs suverans. A la vischnanca burgaisa che, tenor ina concepziun giuridica concurrenta, furma ina corporaziun speziala constituida a basa persunala (Aldo Lardelli), vegnan accordads mo dretgs particulars minimals. La lescha da domicil dal 1874 è vegnida approvada per pudair mantegnair l'unitad da l'administraziun communala. Ils burgais han accordà il dretg da vuschar ed il dretg d'utilisaziun a tut ils abitants, els han percunter salvà la decisiun davart la vendita da bains com., l'accordanza dal dretg da burgais ed il dretg da concessiun (p.ex. da dretgs d'aua) sco era l'acquist da laina explotada dals guauds com., ad ina tariffa pli bassa. Dapi ils onns 60 vegnan mitigiadas las consequenzas negativas dal fracziunament excessiv dals anteriurs vischinadis tras la <elirlink href="aid:3244">perequaziun finanziala</elirlink> chant., las fusiuns da vischnancas u la constituziun d'uniuns d'interess. L'autonomia com. vegn dentant considerada e defendida vinavant sco part irrenunziabla da la tradiziun e da la mentalitad grischuna.<br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: A. Meuli, Die Entstehung der autonomen Gemeinden im Oberengadin, 1902; J. Desax, Bürgergemeinde und politische Gemeinde nach dem graubündnerischen Verfassungsrecht, en: Schweizerisches Zentralblatt für Staats- und Gemeinde-Verwaltung, 24/21, 1923, 265-69; A. Cahannes, Bürgergemeinde und politische Gemeinde in Graubünden, 1930; A. Lardelli, Die Steuerhoheit der Selbstverwaltungskörper im Kanton Graubünden, 1951; R. Tognina, Il comune Retico e Grigione en: QGI, 33/1964, 81-101; R. Albonico, Nebenamtlich - Nebenbei?, 1979; Metz, Graubünden; HbBG. Adolf Collenberg  Automobil AVB  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: