e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Carschenna CAS  Cartografia retica Chartas geograficas èn reproducziuns empitschnidas e simplifitgadas da la surfatscha da la terra. La pli veglia represchentaziun da la Svizra e da la Rezia è la «Tabula Peutingeriana», ina copia medievala d'ina charta stradala rom. cun represchentaziuns da las rutas tras la Rezia. La pli veglia charta cumplessiva da la Svizra ha dissegnà il 1496/97 il medi da la citad da Turitg, Conrad Türst. Il 1538 è cumparida la charta svizra dad Aegidius Tschudi («Nova Rhaetiae descriptio atque Totius Helvetiae»). En il 16. tsch. èn vegnidas realisadas las emprimas chartas territorialas dal Vallais (1544), da Turitg (1566), da Berna (1578) e da la regiun dal Lai da Genevra. Las pli veglias reproducziuns cartograficas dal Grischun èn la «Landtafel X: Rhetia/Die Pündt», publitgada en la Cronica svizra da Johannes Stumpf dal 1548 e la charta principala («Raetia») da Johannes Guler von Wyneck dal 1616. Dus onns pli tard è cumparida a Hamburg la charta da Fortunat Sprecher von Bernegg e dal Tudestg Philipp Klüwer, terminada a Clavenna. Quai era l'emprima represchentaziun topografica "moderna" dal Grischun (scala 1:330'000) cun sias Terras subditas Buorm, Vuclina e Clavenna. La charta Sprecher/Klüwer documentescha la vasta collavuraziun tr. umanists. Ella ha gì en il 17. tsch. numerusas ediziuns en ils atlas ollandais da Hondius/Jansson e da Joan Blaeu ed ha furmà la basa per autras chartas sco «Li Grisoni già detti Rheti, e suoi sudditi» (18. tsch.) da Vincenzo Maria Coronelli († 1718) u la «Nouvelle carte du Pays des Grisons», edida en div. variantas fin il 1791, o.t. en l'Ollanda. A las pli bellas represchentaziuns temprivas (o.t. dal chantun da Turitg) appartegnan las lavurs da Hans Conrad Gyger ch'ha redigì il 1634 (per incumbensa da Merian) ina charta dal Grischun sco champ da guerra, il «Wahrhaffte Verzeichnus des Prättigöws, der Herrschafft Myenfeldt». Cuntrari a la charta turitgaisa ha el applitgà la perspectiva da la vart inclinada da las muntognas. Il 1636 è cumparida, medemamain da Gyger, la charta «Graffschaft Sargans». Ina motivaziun militara aveva era la charta da la Val dal Rain, realisada il 1632 da Johann Ardüser da Tavau. Ardüser, tr.a. inschigner da la citad da Turitg, ha era elavurà plans per fortificaziuns en il Signuradi grischun. Ina grond'influenza sin il svilup da la reproducziun cartografica da quell'epoca han gì ils picturs da cuntradas ollandais (Jan Hackaert e.a.) cun lur represchentaziuns natiralisticas da la cuntrada. La charta grischuna da Gabriel Walser («Rhaetia foederata cum confinibus et subditis suis Valle Telina, comitatu Clavennensi et Bormiensi»), realisada en gravura d'arom, è cumparida il 1768 a Nürnberg sco charta per l'emprim atlas svizzer («Atlas novus Reipublicae Helveticae», 1769); ella vala sco la charta la pli ritga da Walser ed era a ses temp, malgrà sia represchentaziun naiva, fitg appreziada. L'ultima ovra privata pli gronda da quest gener è l'«Atlas Meyer-Weiss», realisà en ils onns 1796-1802 (menziun spez. meritan ils fegls da las muntognas). <br />En il 18. tsch. ha il scienzià universal Johann Jakob Scheuchzer tractà parts dal Grischun (1723), p.ex. ils percurs dal Rain Posteriur davent da sia funtauna en il Valragn sco era quels da l'Alvra e da la Maira (Bergiaglia). Ina motivaziun turistica avevan las chartas e vedutas da Heinrich Keller («Bündner Pässe. Neue Strassen durch Graubünden über den Splügenberg und den St. Bernhardin», 1826) e da Friedrich Wilhelm Delkeskamp («Der Hinter-Rhein, Julier-Septimer-Maloja-Splügen und Bernhardin-Pass in Graubünden», ca. 1860). Tut questas chartas èn naschidas sin iniziativa privata.</p> <p>A l'entsch. dal 19. tsch. ha inizià la producziun uffiziala da chartas cun numerusas ovras cartograficas chant. ad ina scala engrondida. Dal 1845-64 è vegnida realisada sut la direcziun dal Genevrin Guillaume-Henri Dufour la «Topographische Karte der Schweiz» cun 25 fegls (scala 1:100'000). Las represchentaziuns eran bler pli cleras che tut las anteriuras chartas da las Alps. A partir dal 1870 èn cumparids ils emprims fegls da la segunda ovra cartografica uffiziala da la Svizra, il «Topographischer Atlas der Schweiz», realisà sut la direcziun da Hermann Siegfried. Las emprimas trais chartas, tschernidas dal CAS sco chartas da territoris dal club, resguardavan la regiun dal Tödi (1863/64) sco era ils glatschers dal Trift e dal Rodan. La gruppa da muntognas tr. il Lucmagn e la Greina, represchentada il 1865 da Rudolf Leuzinger a la scala 1:50'000, cun reliev brin sumbrivà, è l'emprima charta a reliev dal CAS stampada en sis colurs. <br />Il 1897 ha la secziun Rätia dal CAS incumbensà Hans Jenny d'elavurar ina charta panoramica dal Calanda. Ils Grischuns Johann Wilhelm Fortunat Coaz e Leonz Held han creà div. fegls per la Charta Dufour resp. per la Charta Siegfried. Ils fegls da Lantsch, Suagnign e Tarasp, elavurads da Leonz Held, appartegnan - per quai che reguarda l'equiliber dal cuntegn e la bellezza da la represchentaziun - a las ovras cartograficas las pli exemplaricas.<br />Elements innovativs en la producziun da chartas geograficas cumparan en l'emprima charta da scola dal 1896. La concretisaziun plastica - in element impurtant sper la registraziun puramain geometrica da la surfatscha da la terra - ha avert novas portas a las chartas tematicas per scola u turissem. Il 1902 ha Hermann Kümmerly preschentà ina charta da paraid per las scolas dal chantun Grischun, realisada cun in grond effect en la profunditad. Ulteriuras chartas tematicas èn vegnidas elavuradas per incumbensa da la Viafier retica e da div. lieus da cura: chartas per turas da skis (scala 1:50'000) da Claustra (1919), da l'Engiadin'Ota (1920) u da Sedrun (1928). En quel decenni èn cumparidas ultra da quai chartas d'excursiuns (Surses, 1923) e chartas geologicas (Arosa, 1922). Il 1913 è cumparida ina charta da reliev aquarellada dal Parc Naziunal Svizzer. Chartas geograficas servivan era ad intents politics, p.ex. «La catena mediana delle Alpi» (cumparida il 1940 a Milaun cun nums locals italianisads), tenor la quala ils faschists tal. resguardavan ils chantuns Vallais, Grischun e Tessin sco parts futuras da l'Italia. <br />En il 20. tsch. è ha la cartografia sa sviluppada fermamain grazia a novas tecnicas da registraziun cun agid da la fotografia a vista d'utschè (fotogrammetria) e la tecnica digitala. Las basas da la Swisstopo (chartas a pliras scalas) u il plan da survista chant. (scala 1:10'000)  permettan da transponer en las chartas datas sco l'inventari da la natira e da la protecziun da las auas, planisaziuns localas u vias da viandar. Cun chartas altimetricas pon ins calcular l'inclinaziun da spundas (p.ex. sco basa per pajaments da subvenziuns a l'agricultura), far analisas da la visibilitad u represchentaziuns traidimensiunalas.<br /> <br /><br /><br /><br /></p> Archiv: MR, collecz. da chartas. Ovras: Funtaunas: Litteratura: Bibliographie der schweizerischen Landeskunde, fasc. II a, 1892; E. Imhof, Gelände und Karte, 1968³; L. Weisz, Die Schweiz auf alten Karten, 1971³; F. Giudicetti, Eine bisher unbekannte Ausgabe der Rhaetia-Karte von Fortunat Sprecher von Bernegg und Philipp Klüwer, en: Cartographica Helvetica, 1992, nr 5; G. Grosjean, Geschichte der Kartographie, 1996³; Farbe, Licht und Schatten: Die Entwicklung der Reliefkartographie seit 1660, edì da M. Cavelti Hammer e.a., 1997 (cudesch spez. da la Cartographica Helvetica, nr 13); P. Caminada, Pioniere der Alpentopographie, 2003; O. Sceffer, Cartografia antica della Rezia, 2006 (ca. 200 chartas facs.). Hansjürg Gredig  Carschenna CAS  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: