e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Chanzun populara rumantscha Chapella  Chanzun spirituala rumantscha Il chant da baselgia è vegnì pratitgà gia en il temp medieval, o.t. il chant gregorian latin. La cantoria dal chapitel catedral da Cuira è attestada il 1233/37. Presumà vegn dentant era in chant rum. ch'ha obtegnì l'impuls decisiv da la Refurmaziun. <br /><br /></p> <elirbold><em>La chanzun spirituala refurmada<br /><br /></em></elirbold> <p>En il 16. tsch. han ils refurmads allontanà l'orgla da baselgia e chantà mo pli a capella fin a la reinstallaziun da quella en il decurs dal 17. tschientaner. Las emprimas ediziuns da chanzuns spiritualas ref. sa basan sin il «Nüw Gesangbüchle» da Constanza (1540) ed il «Kirchengesang» da Turitg (1598 ed autras ediziuns), ma senza notas. Il 1562 è cumparì «Ün cudesch da psalms» da Durich Chiampell ch'ha dominà il chant lad. durant 200 onns. Quel corpus da chanzuns è vegnì amplifitgà da las «Oratiuns christiaunas» da Johann Luzi Gritti (1615) e dal «Noebel clinoet da l'orma» da Joan Pitschen Saluz (1657). Il 1611 ha Steffan Gabriel publitgà en «Ilg vêr sulaz da pievel giuvan» in appendix cun 14 psalms e 25 chanzuns, cumplettadas da ses figls Luzi e Fortunat en las ediziuns dal 1625 e 1649 e da Ludwig Molitor cun las chanzuns publitgadas en «Un cudeschet da soinchias historias» (1656, anc adina a capella e senza notas). Il 1661 èn cumparids «Ils psalms da David» da Lurainz Wietzel. Quest emprim cudesch rum. da psalms e chanzuns cun notas (ad ina vusch) è ina translaziun dals Psalms da Genevra tenor la versiun tud. d'Ambrosius Lobwasser (1515-85) e cun las melodias da Genevra. L'ediziun dal 1776 cumpiglia quatter vuschs (tenor Claude Goudimel, 1514-72). Il 1749 è cumparida l'emprima part da la «Musica spirituala da l'olma» da Conradin Riola il giuven, il 1756 la segunda part (ens. cun sias «Canzuns spiritualas»), l'emprima ediziun cun notas publitgada en sursilvan. <br /> En il 18. tsch. era Zuoz il center dal chant cecilian, tgirà sut la batgetta da Balthasar Planta. Ils precursurs e comm. da ses chor famus vegnivan remunerads ed eran suttamess ad ina disciplina rigurusa. Da quel temp chantav'ins per regla en il Grischun las melodias en quatter vuschs (tenor Goudimel e text rum.). Planta ha dentant recaltgà las melodias a quatter e tschintg vuschs tenor Claude Le Jeune (1528-1600), cumparidas il 1733 en la segunda ediziun rum. dal Wietzel tar Janett a Strada. Il 1683 èn cumparids «Ils psalms d'ilg soinc prophet a reg David» en la versiun surs. da Johann Grass il giuven, l'emprim cudesch da chant rum. a pliras vuschs. Il 1765 è cumparidas las 164 «Canzuns spirituaelas» da Gian Battista Frizzoni, la plipart a trais vuschs e sco translaziun da las ediziuns da Johann Caspar Bachofen (1695-1755) e da Johann (Caspar) Schmidlin (1722-72). ll 1789 ha Frizzoni publitgà la «Testimoniaunza», ina collecziun da 154 chanzuns, da las qualas 20 sa chattan en «Il Coral» dal 1977 (racolta da chanzuns religiusas). Il chant dals Psalms da Genevra ha dominà il chant sacral ref. fin vers la fin dal 19. tschientaner. Suenter la fin andetga ha quel chant gì ina modesta renaschientscha a partir dal 1950. In grond success ha gì la «Philomela» da Martinus ex Martinis (1684, trais ediziuns en il 18. tsch.). Quest cudesch da chant a quatter vuschs, concepì tenor Johann Wilhelm Simler (1605-72), vegniva duvrà tr.a. era en las scolas da l'Engiadina e da la Val Müstair. Il cudesch da chorals uffizial è stà il Wietzel fin enturn il 1900, substituì il 1922 dad «Il Coral» (Jon Grand, Otto Barblan) e dals successurs da quel.<br /><br /></p> <elirbold><em>La chanzun spirituala catolica<br /><br /></em></elirbold> <p>L'emprima collecziun da chanzuns spiritualas da vart cat. è cumparida pir il 1674: «Enzaco[n]tas canzuns spiritualas» da Balzer Alig (39, lat. e rum.). Da quellas chanzuns èn 16 vegnidas integradas il 1685 en las 47 «Canzuns devotiusas» da Zacharias da Salò. En Surselva è stada la claustra benedictina da Mustér in dals centers dal chant e da la musica barocca. La «Consolaziun della olma devoziusa» dal pader Carli Decurtins ha dominà il chant cat. a partir dal 1690 per ca. 250 onns. Duas fin sis chantaduras (nubilas) intunavan la chanzun, alura suandava il chant alternant dad umens e dunnas. Cunquai che la liturgia lat. è vegnida scursanida adina dapli en favur dal chant rum., è quel vegnì scumandà per la messa gronda en il 19. tschientaner. Il chant popular vegniva tolerà mo pli per accumpagnar rusaris e devoziuns. Consequentamain èn las melodias crudadas en emblidanza ed han stuì vegnir reconstruidas cun acribia en ils onns 1920-40. Renumada è daventada l'Onna Maria Petschen da Mustér, ina dunna tschorva ch'aveva anc en memoria passa 200 chanzuns. La 10. ediziun da la «Consolaziun» da Carli Fry e Duri Sialm (1941) ha revifitgà il chant da baselgia catolic. A partir dal 1917 ha la «Cecilia» substituì uffizialmain la «Consolaziun». Entant che quella cuntegneva mo 16 chanzuns da la «Consolaziun», chatt'ins 74 en l'«Alleluja» dal 1983 (reediziun Vendelin Caminada). Chanzuns da la «Consolaziun» èn era vegnidas translatadas en ladin.<br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: A.-E. Cherbuliez, Quellen und Materialien zur Musikgeschichte in Graubünden, en: JHGG, 1937, 63-221; Bezzola, Litteratura, 238-74; Deplazes, Funtaunas 2, 61-84; H.-P. Schreich-Stuppan, L‘istorgia dal chant rumantsch da baselgia, en: Chal. ladin, 1995-98; 2000-02. Adolf Collenberg  Chanzun populara rumantscha Chapella  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: