e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Collegium Philosophicum Coltura  Colonisaziun Colonissaziun signifitga qua en emprima lingia urbarisaziun da novs terrens. Ina colonia era oriundamain in bain puril sin terren runcà. Il <em>colonus</em> designava en il temp medieval in pur liber u parzialmain liber, domicilià sin in tal terren, entant ch'il colonist dal temp modern è in piunier ed abitant d'in terren reacquistà u conquistà. <br />L'istorgia dal territori alpin cumpiglia pliras etappas da colonisaziun, temps d'immigraziun e da reurbarisaziun da la cuntrada. En il temp medieval hai dà dus moviments colonisatorics principals: in'immigraziun da colonisaturs reto-romans dal nord en il 5.-8. tsch. ed in'expansiun interalpina en il 11.-13. tsch., cun la revendicaziun da guauds pli gronds anc cumpacts e la colonisaziun da valladas alpinas. Il process d'urbarisaziun en il temp medieval tempriv (5.-8. tsch.) sa reflectescha en la descripziun dal Testament da Tello (765). La cultira e la producziun agricula, fermamain diversifitgadas, èn in relasch dals Romans. Sper ils Zaccons/Victorids, proprietaris da gronds bains signurils, eran d'ina vart ils purs parzialmain libers che possedevan terrens pli gronds (<em>colonias</em>) u pli pitschens e fermamain parcellads (<em>specias/spehatici</em>), da l'autra vart ils purs libers domiciliads en il vitg (<em>vicus</em>). <br />Il term colonia cumpara dapi il 765 fin la fin dal temp medieval per designar il bain puril. Quest pled rumantsch sa fa valair visavi las noziuns <em>mansus</em> (francon) e Hube (german) che n'èn mai daventadas popularas. Il term colonia, che stat era a la basa da nums locals (Culegna, Culigna, Caluonja, Calögna e.a.), cumpara en radund 30 vischnancas dal Grischun rum., tud. e tal., entant che Hube è doc. mo en quatter vischnancas grischunas e che <em>mansus</em> n'è insumma betg cumprovà sco toponim. <br />L'urbarisaziun principala dal temp medieval è stada quella dal 11.-13. tschientaner. A quest process da runcada eran sa participads purs libers e parzialmain libers. Runcadas individualas, interprendidas da Rumantschs libers, èn succedidas p.ex. en Surselva tras ils Libers da Lags (<em>liberi de supra silva</em>), en las vals dal Rain Posteriur ed en la Val d'Avras tras ils Libers da Schons; il Montafun è vegnì colonisà da purs libers da la Val Druschauna, ed en il Vnuost Superiur han urbarisà ils Libers da Barbusch e d'autras vischnancas grondas parcellas da guaud. Era ils servs e subdits da nobels e da claustras èn sa participads intensivamain a l'urbarisaziun dal terren, p.ex. ils servs dals signurs da Tarasp en ils conturns dal chastè, ils dependents da las claustras da Curvalda en la Val da Curvalda ed a Claustra ed ils subdits dals baruns de Vaz en la Val d'Alvra. Las regiuns pli autas d'intginas valladas alpinas sco il Valragn, la Val d'Avras, la Stussavgia, la Val S. Pieder, Sursaissa, las regiuns da Tavau e d'Arosa èn vegnidas colonisadas da Gualsers immigrads dal Vallais e domiciliads qua per gronda part sco subdits dals signurs de Vaz, de Sax e de Razén en in temp, durant il qual il clima generalmain miaivel permetteva d'abitar en talas autezzas (12./13. tsch.). Els avevan da pajar dieschmas considerablas a lur signurs. Sco recumpensa per la dira lavur da runcada han ils Gualsers obtegnì ils dretgs d'eleger libramain il mastral e d'exequir la giurisdicziun bassa (civila); quests dretgs furmavan l'uschen. libertad dals Gualsers ch'è alura s'extendida progressivamain. En il 14.-16. tsch. han ils Gualsers contribuì decisivamain a la germanisaziun da regiuns fin alura rumantschas. Da quel temp existivan dal reminent duas grondas gruppas da subdits e libers da l'uvestgieu da Cuira: en l'intschess da la curt roiala a Cuira ed en la Bergiaglia (possess che l'imp. Otto I aveva regalà il 960 a l'uvestg da Cuira) vivevan d'ina vart ils <em>liberi homini</em> u <em>quartani</em>, purs libers appartegnents a la Chadè (subdits ecclesiastics) e domiciliads en las terras tributaras, da l'autra vart ils <em>coloni montanarici</em>, purs parzialmain libers, colonisads sin bains exteriurs en regiuns pli autas. Ils <em>quartani</em> - sco era pli tard ils <em>quadrarii</em> - appartegnevan a la gronda gruppa dals Rumantschs libers da la Currezia, ils <em>montanarici </em>o.t. a quella dals purs engaschads en il moviment d'urbarisaziun dal temp autmedieval. Ils represchentants da la segunda categoria cumparan adina puspè en ils urbaris dal temp medieval tempriv, en concentraziuns pli grondas p.ex. en la Lumnezia, la Foppa, il Scanvetg, il Partenz e l'Engiadina, nua ch'ins chatta era fitg savens toponims dal tip colonia. Il tribut che questas colonias avevan da pajar a la curt episcopala è sa mantegnì en tscherts lieus da la Cadi (p.ex. a Schlans) fin viaden il 19. tsch. sut il num "culengia" (tschains monetar, tribut, dieschma en furma da tschuts). <br />Entant che numerusas colonias exteriuras, fundadas durant l'emprima urbarisaziun en vischinanza da vitgs, èn vegnidas bandunadas en il decurs dal temp, èn naschids tras runcadas novs bains ed aclauns en regiuns pli allontanadas. Ils areals colonisads en temps pli recents, sco il Tujetsch, la Val Medel, Tarasp, il Samignun e.a., eran en il 15. tsch. vastas cuntradas cun bains u aclauns rumantschs sparpagliads; ma era quasi mintga vitg disponiva da quel temp dad ina u pliras colonias exteriuras. A partir dal 16. tsch. èn vegnids construids ils bains pli e pli en vischinanza dals vitgs, ina concentraziun ch'è anc s'accelerada cun l'introducziun da la scola populara obligatorica en il 19. tschientaner. En il Tujetsch p.ex. è sa reducida qua tras la cuntrada colonisada da 66 bains u aclauns il 1456 ad actualmain 10 abitadis. La construcziun d'abitaziuns, da chasas da vacanzas e d'appartaments en blocs pli gronds suenter la Segunda Guerra mundiala ha fatg nascher en blers lieus novas colonias. Cuntrari a la colonisaziun istorica n'è la plipart da questas novas colonias da vacanzas betg sa constituida tras activitads d'urbarisaziun, ma è naschida e creschida savens sin ils megliers terrens cultivads. Exempels da tals vitgs da retorta e da talas aglomeraziuns citadinas èn Lags-Murschetg u Silvaplauna-Surlej. <br />En il Grischun rum. vegn duvrà il term colonisaziun actualmain era en il senn d'ina determinaziun externa tras immigrads da lingua tud. e d'auters linguatgs che n'èn betg pronts da s'integrar linguisticamain ni da resguardar la cultura indigena, contribuind qua tras a l'indebliment u perfin a la mort dal rumantsch.<br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: Litteratura: DRG 4, 26, 348, 350; Bundi, Besiedlung. Martin Bundi  Collegium Philosophicum Coltura  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: