e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Constanza Contract federal  Constituziuns grischunas Per il temp preistoric mancan las funtaunas da dretg. Suenter la conquista da las Alps l'onn 15 a.C. han ils Romans introducì en Rezia lur dretg (<elirlink href="aid:3373">Rezia romana</elirlink>). Quel è restà en vigur era sut il domini ostrogotic (ca. 500) e parzialmain perfin sut quel francon (536, annexiun da la Raetia prima a l'Imperi francon en furma d'ina provinza ecclesiastica pli u main autonoma, l'uschen. Raetia curiensis, rum. <elirlink href="aid:229">Currezia</elirlink>). Dals Francs, represchentads dal 6. fin il 8. tsch. tras ils Zaccons/Victorids, èn tradids la <elirlink href="aid:1430">Lex Romana Curiensis</elirlink> (8. tsch.) ed ils <elirlink href="aid:764">Capitula Remedii</elirlink> da ca. l'onn 800. Cun la «Divisio»(806) ha Carl il Grond cedì ina part dals bains episcopals ad in cont e creà qua tras la basa materiala dal ducadi retic. Il Contract da Verdun (843) ha attribuì la Rezia a l'Imperi ostrofrancon e transferì l'uvestgieu da Cuira da l'archuvestgieu da Milaun a quel da Magonza.<br /><br /></p> <elirbold><em>Constituziuns da la Republica</em><br /><br /></elirbold> <p>Fin en il temp medieval tardiv han ils signurs feudals determinà il dretg. Sper lur dretg signuril, fixà p.p. en scrit, existivan era dretgs d'isanza, tradids a bucca u tras la pratica da mintgadi. En il decurs dal declin da la pussanza feudala en il temp medieval tardiv e dal svilup da la suveranitad da <elirlink href="aid:1070">dretgiras</elirlink> e <elirlink href="aid:2914">vischinadis</elirlink> (15./16. tsch.) han intgins signurs feudals mess en scrit il dretg tradì en uschen. cudeschs dal pajais (tud. Landbücher), amplifitgond quels tenor basegn cun novs tschentaments. Ils cumins han impedì quasi mintga tentativa d'unifitgar il dretg interprendida da vart da las Lias. La LG possedeva in dretg civil parzialmain unifitgà (p.ex. in dretg d'ierta u in dretg da concurs), la LDD dapi il 1633 in dretg d'ierta ed in dretg matrimonial communabel che sa basava sin la Brev da biadi (tud. Eniklibrief) dal 1469. Tenor quella na vegniva l'ierta dal bab betg pli transferida al tat, mabain al biadi (Enikli, v.d. Enkel). Il dretg criminal era l'element central da la suveranitad dals cumins. Quel dretg n'han els cedì a nagin - mo la LG possedeva ina <elirlink href="aid:1066">dretgira d'appellaziun</elirlink>, las autras duas constituivan ina tala da cas a cas a basa da las dretgiras vischinantas (succurs). Las relaziuns internas da las singulas Lias vegnivan determinadas en brevs federalas.<br />La Republica da las Trais Lias na possedeva betg ina constituziun statala en il senn modern dal pled, mabain mo insaquantas leschas ed ordinaziuns. Tr. il 16. ed il 18. tsch han las Lias decretà las suandantas constituziuns fundamentalas: la Brev da pensiuns (1500), la <elirlink href="aid:3526">Brev da federaziun</elirlink> (1524), ils <elirlink href="aid:724">Artitgels da Glion</elirlink> (1524 e 1526), il <elirlink href="aid:3414">Kesselbrief</elirlink> (1570), la <elirlink href="aid:3363">Brev dals trais sigils</elirlink> (1574), la <elirlink href="aid:1420">Refurma dal pajais</elirlink> (1603, 1684, 1694) e l'Urden da malefiz (1716). <br />Il 1486 han las Lias relaschà en connex cun lur campagna en Vuclina ed a Buorm in regulativ davart la schuldada mobilisada - l'emprim act legislativ cuminaivel. Quel scumandava a mintga schuldà ed uffizial sut paina da mort, dischonur u expropriaziun da tschertgar profit privat a donn e cust da las Lias. La Brev da pensiuns dal 1500 scumandava d'acceptar da pussanzas estras pensiuns, provisiuns, regals e daners da recrutaziun che cumpromettevan - suenter la victoria a la Chalavaina - l'unitad e la pasch interna da las Lias. La Brev da federaziun dal 1524 ha fixà en 32 artitgels la constituziun fundamentala da la Republica: sia finamira, ils dretgs e las obligaziuns da ses comm., la legislaziun ed il dretg da guerra. La giurisdicziun è vegnida reglada mo per cuntraversas tr. las Lias sco era tr. quellas e persunas privatas, cumins e vischinadis. Ina dretgira republicana superiura n'è dentant betg vegnida installada. La brev vegniva da temp en temp publitgada ed engirada. Ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 eran influenzads en lur tenuta critica ed en lur cuntegns da la publicistica dals purs da la Germania (Artitgels da Memmingen) e da la Refurmaziun. Els han tr.a. privà praticamain l'uvestg da ses domini secular, surlaschà a las plaivs da tscherner la confessiun e d'eleger il plevon e reglà las dieschmas. En stretg connex cun quels artitgels stattan ils Sis Artitgels dal 1541 che segiravan ils dretgs dal pievel visavi la Baselgia che mintga uvestg stueva engirar davant la LDD. Per sfurzar da respectar la Brev da pensiuns dal 1500 e supprimer las sullevaziuns anarchicas che semnavan inquietezza e discordia, han las Lias decretà il 1551 in scumond da visitar las vischnancas senza permissiun uffiziala (drizzà cunter ils ambassadurs e negoziants esters) e relaschà il 1574 la Brev dals trais sigils. Cun smanatschar a grevas painas da corp e possess han ins empruvà da terminar - senza success - ils cumbats arbitrars da partidas, instigadas e finanziadas da las pussanzas estras en concurrenza per la schuldada grischuna e la controlla resp. il diever dals pass. Cun l'instrument da las <elirlink href="aid:1068">dretgiras nauschas</elirlink> duevan ils culpants vegnir mess a pantun ed ils mulissiers e propagandists da tut gener obligads da resguardar il Kesselbrief dal 1570. Quella brev scumandava da traffitgar (tud. <em>kesselen</em>) cun uffizis e sentenzias e pretendeva da mintga uffizial d'engirar ch'el haja acquistà ses uffizi senza "praticas" (Cumpra d'<elirlink href="aid:3339">Uffizis</elirlink>). La LDD e la LG avevan già relaschà in tal scumond il 1561 ed il 1569. Ils Artitgels da las bandieras dal 1586 han repetì ed amplifitgà ils Artitgels da Clavenna dal 1585. Els han fixà la confessiun cat. e prot. sco sulettas admessas en las Terras subditas e proclamà la libertad da tscherna tranter quellas. Ultra da quai han els reglà plirs affars en Vuclina. <br />Essend che tut quellas leschas na vegnivan betg u mo malamain resguardadas, han ils cussegls e cumins decidì ina refurma e remedura generala, realisada cun la Refurma dal pajais dal 1603. Ils interess particulars da fam. e clans, la corrupziun per part immanenta al sistem ed ils Scumbigls grischuns proruts il 1607 han fatg da quella refurma bainspert maculatura. Cun dretgiras nauschas han las partidas semnà terrur ch'ha era impedì l'applicaziun dals Artitgels da Tusaun, relaschads suenter la dretgira nauscha dal 1618. L'organisaziun da las Terras subditas e da lur relaziuns cun la Republica durant ils Scumbigls grischuns è vegnida fixada tr.a. en il Contract da <elirlink href="aid:815">Lindau</elirlink> (1622) ed en il Contract da <elirlink href="aid:817">Monzon</elirlink> (1626). Quels èn dentant stads da curta durada e da pitschen effect ed èn vegnids remplazzads il 1639 tras il Capitulat da <elirlink href="aid:765">Milaun</elirlink> ch'ha restituì las Terras subditas als Grischuns e reglà da là davent las relaziuns tr. ils suverans grischuns e lur subdits. La Sentenzia da <elirlink href="aid:2922">Waser</elirlink> dal 1644 reguardava l'elecziun dal chau da la LDD. Las refurmas dal pajais dal 1684 e 1694 manifestan ina stagnaziun en il process da refurma, confermond, cun pitschnas modificaziuns, las leschas vertentas. Il 1700 ha la LCD midà il modus d'elecziun dal bundspresident (chau-lia) cun la Sentenzia da <elirlink href="aid:2809">Malans</elirlink>, ma francà la predominanza da la citad da Cuira. L'Urden da malefiz dal 1716 cuntegneva in urden processual per la dretgira communabla da las Lias per malfatschents esters ed in excerpt da l'uschen. <elirlink href="aid:766">Carolina</elirlink> (Peinliche Halsgerichtsordnung) da l'imp. Carl V dal 1530 per diever facultativ dals cumins. Il davos act legislatur da la Republica è stada la refurma dal pajais dal 1794, decretada a chaschun da la radunanza extraord. a Cuira. Quella ha era tractà ils plants dals cumins da la Lumnezia (18) e Foppa (5) e decidì d'instituir ina dieta periodica d'inquisiziun e puniziun da malfatgs ed abus commess a donn e cust dal Stadi. Sia dretgira ordinaria dueva consister da 50 comm. per Lia e sa radunar mintgamai ils 5 da zercladur, la dretgira nauscha dueva cumpigliar diesch comm. en total. Il 1794 han ins era decidì da publitgar ils recess da la Dieta fed. da las Lias en tudestg e talian ed - in novum impurtant - en sursilvan e ladin. Il 1797 (sperdita da la Vuclina) resp. il 1799 (Helvetica) è la Republica da las Trais Lias vegnida schliada. <br /><br /></p> <elirbold><em>Da la Helvetica a la Constituziun chantunala dal 1851 e 1854<br /><br /></em></elirbold> <p>Il contract da fusiun cun la Republica helvetica (21-4-1799) e sia constituziun han pudì vegnir realisads mo parzialmain en consequenza da l'occupaziun franz. ed austr. e da la resistenza a l'intern dal pajais. L'impurtanza da la Const. da Malmaison dals 29-5-1801 (de facto l'emprima constituziun dal chantun Grischun) è s'effectuada plitost en il futur ch'en il preschent. Il decret da Napoleun d'incorporar il Grischun sco chantun <elirlink href="aid:2777">Rezia</elirlink> a la <elirlink href="aid:2771">Republica helvetica</elirlink>, relaschà ils 24-6-1801, ha alura francà la sort da quel sco part integrala da la Confed. svizra. La Const. da <elirlink href="aid:2063">Mediaziun</elirlink> dal 1803 ha restituì las structuras vegl-republicanas. Il nov urden legislativ (Cussegl grond) ed executiv (regenza centrala a Cuira) è stà in pass innovativ e - dal punct da vista dal dretg public - fundamental e decisiv per il svilup dal Grischun ad in stadi modern. La Const. chant. dal 1814 correspunda en tut ils aspects centrals a quella da la Mediaziun ch'è vegnida amplifitgada ed adattada a las novas relaziuns. Innovaziuns: la centralisaziun è vegnida rinforzada cun ceder al Cussegl grond tr.a. il dretg d'eleger la Regenza e la Dretgira d'appellaziun e cun garantir il principi da paritad confessiunala en uffizis e cummissiuns chant. (dus refurmads, in catolic). L'art. 34, che pretenda in quorum da dus terzs dals cumins (cirquits) per revisiuns constituziunalas (<elirlink href="aid:2129">Pli</elirlink>), ha impedì las sis tentativas da revisiun interprendidas tr. il 1834 ed il 1850. La Const. fed. dal 1848 ha finalmain sfurzà la refurma. Ils 1-9-1850 è vegnida acceptada la nova organisaziun da las dretgiras (entrada en vigur ils 1-4-1851) ed il Cudesch da dretg penal, concepì da Vincenz (von) Planta e Johann Baptista (von) Tscharner. Ils 30-11-1853 ha il suveran acceptà la nova Const. chant. (entrada en vigur ils 1-2-1854) ch'ha recepì las propostas elavuradas da l'<elirlink href="aid:2894">Uniun refurmista</elirlink>, presidiada da Peter Conradin (von) Planta. Las innovaziuns principalas cumpiglian: in rinforz fitg modest da la Regenza; l'installaziun da la Dretgira chant. e da las 14 dretgiras distr. civilas (en analogia als 11 districts administrativ-giuridics dal chantun Rezia) e dals 39 cirquits da dretgira criminala; la dismessa da las Lias; il principi individual sco basa da la suveranitad - v.d. la totalitad dals votants - enstagl dal pli collectiv; l'attribuziun dals deputads dals cumins al Cussegl grond tenor il dumber da lur populaziun e l'aboliziun da lur vusch tenor instrucziun (l'uschen. vusch comiziala, consegna, parola) en favur dal votum liber. <br /><br /></p> <elirbold><em>Revisiuns ed amplificaziuns</em></elirbold> <p><br /><br />Suenter duas refutaziuns (1869 e 1876) ha la revisiun dal 1880 introducì l'iniziativa (5'000 suttascripziuns), redefinì il referendum e prescrit l'elecziun dals dus cussegliers dals chantuns sco era la supervisiun da la Regenza sur las dretgiras e l'administraziun communala. La Const. chant. dal 1892 (revisiun totala) è ida en vigur ils 1-1-1894. Ella ha creà la Regenza da tschintg comm., prescrit lur elecziun libra tras il pievel (mintga trais onns) ed instituì il sistem departamental. Ultra da quai ha ella suttamess las numerusas cumissiuns a la Regenza e subì insaquantas midadas ed adattaziuns, p.ex. l'incumpatibilitad d'uffizis, la reducziun da las suttascripziuns per l'iniziativa populara a 3'000. Il sistem federalistic sco principi è vegnì mantegnì. Las ca. 500 midadas d'artitgels, fatgas en ils ultims 100 onns, èn stadas adattaziuns urgentas concernent ils dretgs politics (1962, 1980), il referendum da finanzas (1965, 1973), la revisiun dal dretg administrativ e l'instituziun da la Dretgira administrativa chant. (1967), il dretg da vuschar da las dunnas (1971), las cumpetenzas da la Regenza (1971), la lescha com. (1974) ed auter pli. Las set tentativas interprendidas dapi il 1931 per introducir la procedura d'elecziun dals deputads tenor proporz èn vegnidas refusadas dal suveran grischun. La revisiun totala da la Const. chant., acceptada dal suveran ils 18-5-2003, ha liberà l'anteriura constituziun da ses ballast e creà ina nova basa. Ins ha dentant anticipà la revisiun da l'organisaziun da las dretgiras (en vigur dapi ils 1-1-2001). Quella ha privà ils cirquits da la dretgira criminala, cedì quella als districts (fin qua decasteris civils) e professiunalisà la giurisdicziun. Il "model grischun", ina maschaida dals sistems da maiorz e proporz, ha dentant stuì succumber per paucas vuschs a la procedura (tradiziunala) da l'elecziun dal Cussegl grond tenor maiorz.<br /><br /></p> Archiv: Ovras: Funtaunas: C. Jecklin, Urkunden zur Verfassungsgeschichte Graubündens, en: JHGG, 1883, 1-117; 1885, 119-93 (cumparida il 1886); Wagner/Salis, Rechtsquellen; BUB; RQGR; FDR. Litteratura: M. Valer, Die Bestrafung von Staatsvergehen in der Republik der drei Bünde, 1904; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte, 505-19 (cun bibliogr. commentada, 718 s.); Liver, Abhandlungen; P. Liver, Rechtsgeschichtliche Aufsätze, 1982; Metz, Graubünden; HbBG; Rathgeb, Verfassungsentwicklung. Adolf Collenberg  Constanza Contract federal  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: