Dretgira nauscha en la litteratura rumantscha

DRG

Dapi l'introducziun da l'organisaziun giudiziala francona en il 9. tsch. ha la dretgira da contadi, presidiada d'in burgamester autorisà, exequì la pussanza giudiziala. L'onn 960 ha l'imp. Otto I cedì la giurisdicziun a l'uvestg da Cuira. L'elecziun dal stab da derschaders per ils dis d'audienza ordinaris la primavaira e l'atun succedeva senza la participaziun dal pievel. Durant il temp feudal era il signur feudal a medem temp era signur giudizial. En il decurs da la dissoluziun successiva dal domini feudal en il Grischun han cuvitgs surpiglià il presidi da la dretgira (dretgira da mastral).
En il temp medieval tardiv han ils vischinadis acquistà successivamain dals signurs il dretg d'eleger libramain il persunal da la dretgira (derschader, burser, giurads/truaders, mussaders/assessurs) u da proponer agens candidats per l'elecziun da quel. Cun la fundaziun dals cumins en il 15. tsch. è sa manifestada pli e pli era la pretensiun da dar al pievel il dretg d'eleger il mastral che adempliva - sper sia rolla politica e militara dominanta entaifer la Lia respectiva, las dretgiras autas ed ils cumins - era funcziuns da derschader entaifer la dretgira criminala e savens era entaifer quella civila. La dretgira da la curt episcopala, ina dretgira d'appellaziun, è vegnida abolida tras ils Artitgels da Glion dal 1526. Avant il 1395 n'existivan naginas dretgiras per dispitas tr. ils signurs ed ils cumins resp. ils singuls individis. Responsablas per tals cas eran la dretgira da contadi a Rankweil (Vorarlberg) per la Rezia Sut resp. la dretgira imperiala e districtuala a Rottweil (Württemberg) per la Rezia Sura. Questas dretgiras eran però memia lunsch davent, uschia ch'ins installava, tenor basegn, dretgiras da cumpromiss en la regiun. La LCD e la LDD han mantegnì il sistem da la dretgira da cumpromiss, entant ch'ils signurs da la LG han instituì il 1395 ina dretgira d'appellaziun per l'entira Lia. Quella è vegnida mantegnida il 1424 e declerada impegnativa per tut la LG.

Suenter la fundaziun da la Republica il 1524 ed a basa dals Artitgels da Glion dal 1526 han la plipart dals cumins e vischinadis cumprà ora relativamain spert la gronda part dals dretgs giudizials e d'auters dretgs feudals. En la nova giurisdicziun han cuntinuà ils signurs nobilitads en il decurs dals trais tschientaners republicans a giugar la rolla principala. L'uffizi da derschader, collià cun la mastralia, era interessant o.t. per glieud che steva politicamain en la segunda lingia u per persunas che aspiravan ad ina carriera politica.
L'organisaziun da las dretgiras republicanas era ordvart multifara. La LCD e la LDD possedevan mo dretgiras d'emprima instanza e dretgiras da cumpromiss localas, installadas ad hoc. En cas da litas che surpassavan ils cunfins da las Lias engaschav'ins ina dretgira cun represchentants da la Lia betg participada. En cas d'ina lita tr. duas Lias è sa sviluppada la pratica da convocar la terza Lia betg participada sco dretgira da cumpromiss. En cas impurtants, che reguardavan tuttas trais Lias, installava la Dieta fed. ina dretgira mixta ed engaschava era derschaders externs. Las dretgiras autas eran districts puramain administrativs, senza cumpetenzas giudizialas. La fragmentaziun federalistica dal Grischun ha cuntanschì ina culminaziun en la diversitad caotica da las dretgiras e dals statuts giudizials.

Ils 18-7-1800 è la veglia organisaziun giudiziala vegnida schliada e remplazzada per decret en il spiert da la centralisaziun ed unificaziun da l'administraziun e da la giurisdicziun tras ils decasteris helvetics, ils derschaders da pasch, las dretgiras distr., ina Dretgira chantunala ed ina dretgira suprema. La situaziun politica ha permess da realisar mo parzialmain en il Grischun in tal decasteri tenor las directivas da la Helvetica. Mintgina da las (da quel temp) 177 plaivs ha stuì eleger in derschader da pasch sco intermediatur resp. sco derschader singul per cas civils da bagatella (fin ad ina valur da lita da 27 rentschs en la valuta da Cuira). Las 11 dretgiras districtualas, che consistivan da nov derschaders da pasch dal district sut il presidi dal statalter distr., exercitavan la dretgira civila superiura e quella criminala. Parallel a quellas operavan las dretgiras da fraud e quellas da multa en las vischnancas. La Dretgira chant. sco dretgira d'appellaziun n'ha betg pudì vegnir installada a temp. Per il recurs (en substituziun) a la dretgira suprema helvetica mancava als derschaders la furmaziun giuridica adequata ed il temp da s'acquistar ina tala. L'organisaziun giudiziala da la Helvetica ha dentant influenzà las refurmas posteriuras, o.t. quella dal 2000.

La Constituziun da Mediaziun dal mars 1803 ha provocà la restauraziun ed inizià la modificaziun punctuala dal vegl urden giudizial e giuridic. La Const. chant. dal 1814 ha dividì il chantun Grischun en 26 dretgiras autas rapreschentadas cun 65 vuschs comizialas en il Cussegl grond: LG otg dretgiras autas/27 vuschs comizialas (plis); LCD 11/25; LDD 7/13. Il 1836 han la LG e la LCD obtegnì mintgamai ina vusch dapli, la LDD ina damain. La vaira pussanza da decider avevan ils cussegls e cumins; quella s'exprimiva en lur plis. Sin plaun chant. existivan mo ina dretgira d'appellaziun da nov comm. (ch'era a medem temp la dretgira criminala per delicts commess cunter il Stadi) ed ina dretgira per vagants e lumbarduns esters. L'administraziun da las 61 dretgiras, che decidevan autonomamain dals cas civils da bagatella fin a quels criminals cun paina da mort, era cumplexa, fracziunada, custaivla ed en general totalmain insuffizienta, tr.a. era perquai ch'ils derschaders laics ed ils giuraders avevan savens mo enconuschientschas giuridicas rudimentaras.

Lia Grischa

La dretgira d'appellaziun è puspè vegnida installada il 1803, ella è dentant stada ina pura dretgira civila tr. il 1816 ed il 1849. La vischnanca da Razén è vegnida administrada da la Frantscha tr. il 1809 ed il 1814, alura da l'Austria; il 1819 è ella vegnida suttamessa tras contract statal a la suveranitad cumplaina dal chantun Grischun.

Lia da la Chadè

La Curt episcopala (Cuira [Curt, sedia episcopala]) è vegnida incorporada il 1803 a la citad da Cuira, nua ch'ella ha dentant mantegnì in status spez. fin il 1852. Fin il 1833 han ils burgais da la Curt (mo catolics) elegì in'atgna dretgira per lur administraziun, lur economia e lur polizia civila. La dretgira d'appellaziun exercitavan las dretgiras munic. correspundentas. Il 1838 è la Curt vegnida separada provisoricamain da la citad da Cuira; il Cussegl pitschen da la citad ha tschernì dals burgais da la Curt e da la citad ina dretgira episcopala per la durada dad in onn. A partir dal 1852 èn idas tuttas cumpetenzas giudizialas al cirquit resp. al district da Cuira. Lantsch Sut è vegnì defeudalisà il 1803 ed attribuì, ens. cun Termin, als Quatter resp. als Tschintg Vitgs.

Lia da las Diesch Dretgiras

Il status spez. da la dretgira auta da Maiavilla sco member suveran da la LDD e signuradi communabel da las Lias è vegnì abolì il 1803 en favur da la suveranitad cumplaina dal Chantun. L'Austria ha pers tuttas restanzas da vegls dretgs en la dretgira da Castels.

L'organisaziun giudiziala dal 1851 ha dividì il chantun Grischun en 39 cirquits e 14 districts ed installà la Dretgira chantunala. La giurisdicziun e la procedura giudiziala èn vegnidas unifitgadas entaifer dus decennis. Las dretgiras cirq. han pudì delegar l'emprim delicts e crims grevs a la Dretgira chantunala. Il 1890 èn quels vegnids transferids cun vigur legala a la Dretgira chantunala. A partir dal 1907 eran mo las dretgiras distr. cumpetentas da decider en cas civils (appellaziun a la Dretgira chant.). Davart recurs processuals civils na decideva betg pli la Regenza (Cussegl pitschen), mabain la giunta da la Dretgira chantunala. La Regenza era vinavant l'instanza da cassaziun per las dretgiras penalas. La refurma giudiziala dal 1967 ha reglà tr.a. da nov la repartiziun da las cumpetenzas tr. la dretgira administrativa e la Regenza ed ha stgaffì la dretgira penala per giuvenils. Il 1877 ha il pievel refusà in emprim sboz per la dissoluziun da las dretgiras cirq. en favur da las dretgiras districtualas.

La refurma dal 2000

Ils 12-3-2000 è la refurma da las dretgiras vegnida acceptada cun 35'213 cunter 7'664 vuschs. Quella sa basa essenzialmain sin la proposta elavurada dad Alex Schmid, pres. da la Dretgira chantunala. La structura vegn mantegnida, cun excepziun da la nova repartiziun dals districts; la suveranitad administrativa appartegna als cumins che decidan sezs davart la cumposiziun ed il modus d'elecziun dal cussegl da cumin (urna u tschentada da cumin); las dretgiras cirq. vegnan schliadas e lur cumpetenzas cedidas als districts, reducids da 14 ad 11; il mastral daventa en ses cirquit derschader da pasch, derschader singul (en cas civils), derschader da mandat penal (en cas da delicts cun praschun fin a trais mais) e pres. dal cussegl cirq.; el ed ils comm. d'ina dretgira na pon - en l'interess da la separaziun da las pussanzas e da l'independenza giudiziala - betg pli esser a medem temp comm. d'ina autra dretgira u dal Cussegl grond. La refurma da l'onn 2000 na tanghescha ni la dretgira penala per giuvenils ni la Dretgira chant. e quella administrativa.

Dretgira nauscha en la litteratura rumantscha

DRG