e-LIR / Lexicon
Assistenza e-LIR
Contact
Publicaziun
Sponsurs
|
Lexicon Istoric Retic (LIR)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Economia alpestra
Furma speziala da l'utilisaziun da pastgiras en regiuns alpinas che cumpiglian, tenor la statistica dal 2005, ca. 1900 km² dal chantun Grischun (la gronda part tr. 1600 e 2800 m) e sa repartan sin 771 alps (319 pitschnas e fitg pitschnas, 298 mesaunas e 154 grondas), da las qualas 530 alps da muvel. Il temp d'alpegiaziun munta ad 80-90 dis l'onn per muvel bovin, a 110-115 per chauras e nursas.
Il spustament da la cultivaziun dad ers e da l'allevament da muvel manidel a l'allevament da muvel gross en il temp medieval tardiv ha gì per consequenza la transfurmaziun dad ers en prada e l'avertura da pastgiras d'alp autalpinas. Tras l'utilisaziun da las alps ha quest areal pudì vegnir utilisà (per gronda part) a moda extensiva, permettend in augment dal dumber da muvel gross per ca. in quart ed in levgiament per ils purs durant il temp da la racolta da stad.
Las furmas da possess e da manaschi en l'economia alpestra divergiavan. Il model ideal postulescha in svilup da l'economia d'alp pratitgada da singulas fam. a l'integraziun da quellas en corporaziuns pli grondas, parallel cun l'augment da la concentraziun dals abitadis. Savens vegnivan las pastgiras d'alp emprestadas da signurs feudals (massers) ad associaziuns da bains u a vischnancas ch'èn alura daventadas corporaziuns autonomas. Daspera existivan alps da vischnancas, surtut en il Grischun ed il Glaruna. Las alps en possess com. vegnivan savens era administradas a moda corporativa. En il territori alpin central predominava generalmain la chascharia corporativa, en l'intschess nordalpin percunter quella individuala. Cunquai che las pastgiras d'alp eran situadas, dal punct da vista dals centers dals abitadis, en ina zona periferica u cunfinanta, è naschì cun l'augment da l'intensitad da l'utilisaziun il squitsch da concurrenza. Perquai eran cuntraversas per pastgiras d'alp adina era conflicts per l'utilisaziun da quellas, o.t. per cunfins da pastgiras, per dretgs da pasculaziun limitads en territoris esters, per dretgs da tagliar laina e per dretgs da passadi (Usufruct). Il privel d'ina surexplotaziun existiva era a l'intern da las singulas corporaziuns d'alp, ed ils conflicts per dretgs da cultivaziun alpestra eran savens d'impurtanza per la politica territoriala, p.ex. en il cas da la separaziun da l'anteriur vischinadi da Morissen-Surcuolm (17.-19. tsch.). La producziun da chaschiel magher, da tschigrun e da paintg (pli bler pussaivel) sin las alps dal Grischun ha predominà dal 16. tsch. fin viaden il 20. tsch. Sin 100 kg chaschiel resultavan avant il 1850 62-72 kg paintg e 33-46 kg tschigrun; 1943 40/13; 1983 15-25/0). Ca. 60% dal chaschiel producì dapi il 1970 è chaschiel trais quarts grass, 40% chaschiel grass. Il pli tard en il 17. tsch. han ins cumenzà a duvrar quagl enstagl da latg sgromà per producir chaschiel. La producziun durant l'enviern era ed è (causa la durada pli gronda) pli intensiva che quella da stad.
Gronds elevaturs da muvel pudevan sa distgargiar cun emprestar parts da lur muvel per la stadagiada a manaschis pitschens. Tar las vischnancas e corporaziuns alpestras n'eran talas praticas betg bainvesidas e savens schizunt scumandadas, q.v.d. ch'il muvel da purs che na faschevan betg part da la corporaziun era exclus e che massers pudevan alpegiar mo vatgas pavladas sur enviern cun agen fain (da là deriva la noziun surs. envernonda).
Las pastgiras d'alp n'eran betg distribuidas regularmain en il Grischun. Valladas autalpinas cun ina purschida excessiva da pastgiras d'alp (p.ex. Sursaissa, Arosa, Avras) pudevan offrir plazzas d'alpegiaziun che vegnivan acceptadas gugent da las vischnancas che disponivan mo da paucas pastgiras sin l'agen territori (p.ex. da la Lumnezia, Cuira, Suogl). En pli arrivavan mintg'onn grondas scossas da muvel dal sid sin las pastgiras d'alp betg explotadas al cunfin meridiunal dal Grischun. Ils fittadins bergamascs avevan pudì extender massivamain lur surfatschas da pastgiras d'alp grazia a la diminuziun demografica dal Grischun en il 18. tsch.; lur preschientscha è dentant vegnida limitada vers la fin dal 19. tsch. causa l'importaziun dad epidemias ed è svanida fin a l'Emprima Guerra mundiala. Enturn il 1800 eran affittadas 60 alps u parts dad alps a pasturs tal. che alpegiavan là, sper auter muvel, ca. 45'000 nursas, ed anc il 1873 han els alpegià 40'000-45'000 nursas, 5'000-8'000 arments gross e ca. 2'000 chauras en il chantun Grischun. En il 20. tsch. vegniva transportà il muvel pli e pli savens cun la viafier u cun camiuns da la Svizra Nordorientala en vischinanza da las alps grischunas. Il 1944 eran quai 9'372 arments, 7'318 nursas e 762 chauras, il 2005 11'668 arments, 10'668 nursas e 588 chauras.
Il persunal da las alps dal Grischun dal Sid e dal Grischun Central derivava fin ca. l'onn 1960 prevalentamain da l'exteriur vischin, entant ch'il Grischun dal Nord recrutava o.t. persunal indigen, savens da la Surselva. La statistica dals signuns mussa per il 2005 ina maioritad da derivanza estra (bunamain tuts da la Germania e dal Tirol dal Sid) e, tr. ils Svizzers, intgins paucs Grischuns. A la fin dal 19. tsch. ha l'economia d'alp cumenzà a sa modernisar plaunsieu. La furma d'alpegiaziun maschadada fitg derasada ha fatg plazza tendenzialmain ad ina chargiada d'alp separada tenor vegliadetgna e spezia d'animal. Singuls manaschis d'alp manavan il latg directamain en la val. Las vias d'alp eran dentant raras, uschia che 90% dal latg vegniva elavurà anc en ils onns 1950 en la tegia d'alp. En consequenza d'ina diminuziun da las vatgas alpegiantas occupan actualmain pli e pli muvel sitg u nursas las anteriuras alps da vatgas. En il decurs dal 20. tsch. è l'utilisaziun da las pastgiras d'alp regredida fermamain, cun quai ch'il dumber da nursas e chauras è sa diminuì e ch'ils purs da l'Italia dal Nord n'han betg pli tramess lur muntaneras da nursas sin las alps grischunas. L'allevament da chauras da chasa serviva al manaschi puril en la val per la producziun da latg durant la stad ed è perquai stà fin viaden ils onns 1950 pli impurtant che l'alpegiaziun da chauras.
A partir da la segunda mesadad dal 19. tsch. han gì lieu - a l'exempel da l'economia da latg - numerusas fusiuns impurtantas per l'agricultura da muntogna: il 1863 è vegnida fundada l'Associaziun svizra d'economia alpestra cun l'intent da promover l'economia d'alp tutgada d'ina greva crisa agrara, ed il 1864 è vegnì creà l'emprim cataster da las alps. Dapi il conclus federal davart la promoziun da l'agricultura tras la Confed. (1881) è quella s'engaschada pli e pli ferm per l'agricultura en las Alps cun promover la vendita da muvel, accordar contribuziuns d'alpegiaziun, subvenziunar meglieraziuns u conceder pajaments directs. Il Grischun è - suenter Berna - il pli grond retschavider da contribuziuns fed. per l'economia alpestra: tr. il 1980 ed il 2001 ha el survegnì tr.a. 36 miu. frs per 300 edifizis d'alp, ed actualmain èn reservads ca. 15,5 miu. frs l'onn per la cultivaziun ed il mantegniment da las pastgiras alpestras e com. dal Grischun. Il Chantun dat contribuziuns o.t. per la furmaziun dals purs e signuns (il 1898 ha la Scola d'agricultura Plantahof a Landquart offert l'emprim curs per signuns) e conceda proporziunalmain contribuziuns per meglieraziuns d'alps e per vias d'alp.
A l'entsch. dal 20. tsch. eran 70% da las 822 alps grischunas (da quel temp) en possess da las vischnancas, 18% appartegnevan a corporaziuns e mo 9% a privats. Il 2005 eran 5% da las 190'000 ha pastgiras d'alp en possess privat, 25% appartegnevan a corporaziuns, 70% a vischnancas e mo intginas paucas hectaras eran en ils mauns da la Confed. e dal Chantun. Questa repartiziun da las pastgiras d'alp è sa midada mo minimalmain fin il di dad oz. Bundant 80% dals purs mettan lur muvel u ina part da quel ad alp, en tut 130'000 arments, chavals, portgs, chauras e nursas. L'alpegiaziun da muaglia manidla è sa diminuida massivamain en ils davos decennis, quai che promova tr.a. era la desertificaziun da pastgiras alpinas. Il 1909 èn vegnidas alpegiadas en il Grischun 15'200 chauras e 79'465 nursas, il 2005 mo pli 6'161 chauras e 56'877 nursas. La stad 2005 è vegnì chaschà sin ca. 130 alps, e var 80 alps transportavan il latg en la val; la producziun da latg importa en total constantamain ca. 10000 t latg, 590 t chaschiel e 115 t paintg.
Litteratura:
R. Weiss, Das Alpwesen Graubündens, 1941 (1992²);L. Hug, Das Alpenland und seine Alpwirtschaft, en: Landwirtschaft in Graubünden, 1988, 88-102; D. Regi, Unser Alpsennereiwesen, en: Landwirtschaft in Graubünden, 1988, 102-15; ; HbBG 2 e 3; A. Casanova, L’economia dallas alps el Grischun cun exempels dalla Surselva, en: Cal. Rom., 2005, 270-84.
Adolf Collenberg
© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.
| |
|
Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail:
|
|
Economia