Ebel, Johann Gottfried

Economia alpestra

Las enconuschientschas davart l'economia dal temp preistoric èn rudimentaras. Enconuschentas èn numerusas colonias e lieus da lavur dal temp neolitic (ca. 5500-2200 a.C.) che sa concentreschan surtut en las vals situadas pli bass ed en las regiuns da transit. A Cuira (areal Ackermann) ed a Castaneda han ins chattà fastizs d'ina agricultura cun arader dal temp neolitic. Ina colonisaziun intensiva dal Grischun è succedida pir en il temp da bronz (ca. 2200-800 a.C.); ella steva apparentamain en connex cun la tschertga da giaschaments d'arom. Cumbain ch'ils abitants da las Alps dal temp da bronz vivevan o.t. da l'agricultura e da l'allevament da muvel, sa laschan cumprovar era l'explotaziun d'arom (tr.a. per il Surmeir, l'Engiadin'Ota e la Lumnezia) ed in commerzi sur ils pass alpins. La chatscha na giugava betg pli ina gronda rolla en il temp da bronz. En il temp da fier ha cumenzà a flurir l'economia monetara, il commerzi da barat è dentant vegnì substituì en il Grischun mo plaunsieu tras il commerzi en valutas.
 

En l'emprim temp imperial e particularmain en l'Antica tardiva han existì stretgas colliaziuns cun l'Italia dal Nord. Da l'emprim tsch. fin al 3. tsch. èn s'orientadas las vals alpinas dal nord, sco il rest da la Rezia Occidentala, pli ferm vers las provinzas rom. dal nordvest, quai che resorta tr.a. da la Terra Sigillata (vaschella) importada. Ina basa existenziala purschevan vinavant las resursas mineralas (en il temp roman o.t. il fier, ma era il cristal ed il crap da lavetsch) sco era l'economia da transport, la pasculaziun, l'economia forestala e l'agricultura. Tenor ils chats eran la gronda part da las vals alpinas grischunas abitadas gia avant lur conquista per propi. Contacts cun l'Italia èn attestads, cumbain mo sporadicamain, era al nord da las Alps, p.ex. tras las munaidas padanas chattadas a Cunter en Surmeir e tras fina vaschella d'import scuverta a Cuira. La posiziun da Cuira era tipica per citads rom.: da qua manavan las vias sur ils differents pass grischuns, e da qua partivan prob. era las navs sin il Rain vers il nord. Ils bogns, il martgà, las chasas da commerzi, ils albierts, ils tipics edifizis lunghents cun lur locals d'artisanadi e d'abitar sco era imports documenteschan la funcziun da center da la citad da Cuira.
 

L'economia retica dal 6. fin il 15. tsch. cumpigliava ils quatter suandants secturs principals: l'agricultura, l'explotaziun da materias primas, ils products da mastergnanza, il traffic da martganzia ed il transit (Traffic e transit). L'agricultura aveva da s'adattar al clima ed a la topografia da las Alps. La cultivaziun da graun, vin e pumicultura era liada a regiuns climaticamain favuraivlas, entant che l'allevament da muvel cun la producziun da latg, chaschiel e charn vegniva pratitgada fin ad autezzas enturn 2500 m. L'orticultura e l'economia da rimnar (inclus la chatscha e la pestga) cumplettavan la producziun agricula. Quella na pudeva numnadamain gia en il temp autmedieval betg cuvrir l'entir basegn dal pajais. L'import da martganzia era indispensabel e cumpigliava graun, vin e sal. L'export è stà pussaivel sin il champ da l'allevament da muvel.
En il sectur da las materias primas predominava l'explotaziun da fier (Bernina, Valragn, Surmeir), explotà vegniva dentant era argient, p.ex. en la Val S-charl (Minieras). Impurtants eran ultra da quai il tagl da laina (Guaud, Flottaziun) sco era l'explotaziun e l'elavuraziun dal crap da lavetsch. Manaschis d'artisanat eran sa stabilids o.t . en las citads (Cuira) e lung las rutas da transit. La vendita succedeva per part tras ils martgads ch'avevan lieu ils dis firads en las singulas vals.
Il traffic da transit sa splegava en il temp medieval sin pliras axas, da las qualas la ruta dal Set, controllada a partir dal 10. tsch. tras l'uvestg da Cuira, era la pli impurtanta. L'organisaziun e l'accumpagnament da quel eran l'incumbensa da la servitid episcopala e da las corporaziuns da berniers. L'integraziun surregiunala da la Rezia en il barat da martganzia en svilup sa reflectescha en las munaidas chattadas, tr. las qualas prevalan quellas battidas en la Lumbardia ed en la Germania dal Sid, cumbain che l'uvestg da Cuira possedeva in'atgna zecca.
 

Fin viaden il 19. tsch. vegniva pratitgà en las Trais Lias o.t. l'agricultura. In'impurtanta activitad accessoria lung ils passadis tras las Alps furmava il transport da martganzia accumpagnà d'in commerzi cun l'exteriur. L'explotaziun da minerals ed il commerzi da laina (era export) eran derasads era en questa epoca. La vita economica sa splegava surtut entaifer las vischnancas ed ils vischinadis che possedevan las regaglias a partir dal 1524 e 1526 (Artitgels da Glion) e che pudevan relaschar en atgna autonomia prescripziuns e fixar taxas. Il Stadi da las Trais Lias s'occupava pauc da l'economia, el s'engaschava però en il rom da la politica da l'exteriur per in levgiament dal commerzi e per in provediment segir.
Cun la dissoluziun dal domini feudal en il temp medieval tardiv èn sa midadas las cundiziuns en l'agricultura: il pur, che operava e produciva pli libramain, ha cumenzà a meglierar il funs (tr.a. cun agid da l'arader, da la fautsch e d'indrizs da sauar), augmentond qua tras la racolta. La furma d'economia la pli derasada è restà il manaschi mixt. L'expansiun da l'allevament da muvel basegnava in'extensiun massiva da las pastgiras e da las alps. La producziun alpestra serviva o.t. al provediment intern; l'Engiadin'Ota produciva dentant gia enturn il 1520 chaschiel grass per l'exportaziun. La pumicultura e la viticultura en la Tumleastga ed en la Val dal Rain sco era ils guauds da chastagners e las vignas en las vals dal sid han procurà per ina tscherta varietad en regiuns pli bassas.
L'artisanat rural serviva en emprima lingia al basegn local, ed ils mastergnants spezialisads eran ambulants. Prescripziuns conc. ils pretschs ed il pajament (usitadamain en natiralias) han gì per consequenza ch'ils mastergnants rurals èn restads plitost paupers. Tuttina èn attestads era sin la champagna fravis d'art e scrinaris ch'han gì success e cuntanschì renum surregiunal, sco p.ex. ils fravis d'art Laim ad Alvagni. Il mastergn organisà en mastergnanzas è s'etablì mo a Cuira (a partir dal 1465). Las prescripziuns (prohibitivamain) severas han impedì la domiciliaziun da novs manaschis u da manaschis pli gronds. En il 18. tsch. han aristocrats avert sin la champagna intginas manufacturas, o.t. filantarias da mangola e da saida che vegnivan manadas per part tenor il sistem d'ediziun (p.ex. a Tschupegna). Bleras da questas fundaziuns n'èn dentant betg sa mantegnidas ditg.
L'explotaziun da numerus minerals da fier è attestada a partir dal 1200 (da quel onn datescha l'emprima affittaziun d'ina avaina da metal en il Puschlav) fin viaden il 19. tsch. en tut las regiuns dal Grischun. A Tavau, a Scuol ed en la Val Schons vegniva explotà temporarmain era argient. Centers pli gronds d'elavuraziun da fier e metals nunferrads sa chattavan a Filisur ed a Bellaluna (vischn. da Filisur), pli tard a Seglias ed en la Val Schons.
Ils pass grischuns colliavan l'Europa dal Nord cun l'Italia ed eran, cumbain ch'els stevan en la sumbriva dal Brenner e dal Gottard, da grond'impurtanza strategica ed economica. Suenter ch'il Set è vegnì rendì charrabel a la fin dal 14. tsch., han las vischnancas participadas avert il 1473 la via tras la Viamala. Las vischnancas a la Via Sut (Spleia, S. Bernardin) e quellas a la Via Sura vers ils pass dal Güglia e dal Set èn sa reunidas gia baud en sis resp. quatter associaziuns corporativas da transport (ils ports) ch'avevan, sin fundament da lur monopol da transport, da procurar per il mantegniment da lur tschancuns da via. Cun quai che la martganzia stueva vegnir chargiada mintgamai als cunfins dals ports sin ils animals da sauma da la corporaziun vischina, durava il transport tut en tut plitost ditg. Eveniments politics u economics avevan suttamess la quantitad dals bains da transit a grondas fluctuaziuns: enturn il 1600 ha quella cuntanschì sia culminaziun cun ca. 14'000 saumas per crudar durant la Guerra da trent'onns ad in dieschavel; cun la construcziun da la Via commerziala a la fin dal 18. tsch. è ella alura puspè creschida a passa 10'000 saumas. Las entradas da dazis, pedagis e pajas da viturins sco era autras entradas dal traffic da transit han fatg da quel la segund gronda funtauna d'entradas da l'economia publica dal Grischun.
Il commerzi è sa sviluppà a moda parallela cun il traffic da martganzia. Cunquai che mintga burgais (bundsmann) da las Trais Lias pudeva far libramain commerzi, vegnivi barattà gia baud - o.t. al sid (Ligiaun, Tiraun, Vnuost) - paintg e muvel sitg per graun, sal u vin. Dasperas existiva era in commerzi professiunal da sal, vin e ris. Pir en il temp modern tempriv ha Milaun remplazzà Turitg sco furnitur principal da graun al Grischun. Ris era o.t. ina martganzia da transit. Sal survegnivan las Trais Lias dad Alla en il Tirol e da Reichenhall en Baviera, entant ch'il sal marin venez. era, per motivs da qualitad, pauc derasà. Cun agid da mesiras legalas e da controllas severas dals pretschs e tras il possess da terren da fam. dominantas en las Terras subditas vegniva garantida la controlla dal vin da la Vuclina. Fieras (ca. 50 a la fin dal 18. tsch.) cumplettavan ils martgads da l'emna e servivan l'atun a la vendita da muvel. Chasas da commerzi èn naschidas o.t. en il 18. tsch. lung las vias da transit, p. ex. a Glion, Tavau, Cuira (ils Baviers e.a.) ed a  Tusaun (ils Rosenrolls).
In'impurtanta funtauna d'entradas èn stads ils servetschs mercenars. Las campagnas militaras en l'Italia (16. tsch.), la Guerra da trent'onns (17. tsch.) ed ils cumbats per l'equiliber politic en l'Europa (18. tsch.) occupavan il medem mument fin ca. 10'000 mercenaris grischuns. Per l'aristocrazia eran las cumpagnias da mercenaris ina fatschenta lucrativa, cumbain fitg speculativa. Per ils schuldads engaschads però furmava il servetsch mercenar, collià per ordinari cun ina gronda ristga ed in pitschen gudogn, savens ina necessitad economica. Il refluss da daners dals emigrants civils en l'economia grischuna n'è betg quantifitgabel (studis specifics mancan), el è dentant stà senza dubi da grond'impurtanza per l'Engiadina (Randulins).
 

Ina caracteristica centrala da l'istorgia economica pli recenta dal Grischun è il passadi direct da la predominanza da l'emprim a quella dal terz sectur. Il traffic da transit è vegnì remplazzà a la fin dal 19. tsch. tras il turissem ch'è daventà il motor da l'economia publica dal Grischun. Il sectur secundar è restà relativamain pauc sviluppà; la part da las persunas activas en quest sectur è bain creschida tr. il 1941 ed il 1960 da 24% ad in maximum da 38%, alura è ella dentant puspè sa diminuida spert fin a 24,5% il 2000. Suenter il 1960 è il Grischun sa sviluppà sco chantun turistic, iniziond l'uschen. terziarisaziun da la societad. Il 2005 lavuravan 67,5% da las persunas cun activitad da gudogn en il Grischun en il 3. sectur. Da quest svilup n'han betg tut las regiuns pudì profitar en la medema mesira. Lieus turistics dinamics cun funcziun da centers da servetschs publics (o.t. Cuira) cuntrastavan ditg cun regiuns da tempra agrara suttamess ad ina ferma depopulaziun. Surtut il svilup turistic e la construcziun dad ovras electricas han permess al Grischun da sa sviluppar d'in chantun debel da finanzas ad in tal cun ina forza finanziala mesauna.

Agricultura e selvicultura

L'agricultura e la selvicultura han represchentà fin il 1920, per quai che reguarda il dumber dals occupads, las branschas economicas las pli impurtantas dal Grischun. En consequenza da meglras cundiziuns dal martgà ha l'allevament da muvel surpassà a partir dal 19. tsch. plaunsieu la cultivaziun dad ers. Il dumber da nursas e da chauras è sa diminuì. Il chaschiel magher producì sin las alps era destinà a l'agen consum, insatge chaschiel grass e paintg eran reservads a la vendita. A partir dal 19. tsch. èn vegnidas installadas chascharias (cooperativas) en vischnancas. Cumbain ch'ils imports da graun han adina puspè interrut l'autarchia economica, era l'economia da subsistenza enturn il 1800 prob. anc predominanta. La pli gronda part da las entradas derivava da la vendita da biestga. Anc en il 19. tsch. era il commerzi da barat fermamain derasà (p.ex. graun per fritga). Crudadas dals pretschs han provocà veritablas crisas agraras en l'allevament da muvel, uschia en la segunda mesadad dal 19. tsch. e surtut en il tranterguerras (1919-39), durant il qual blers manaschis èn s'indebitads fermamain. La Const. chant. dal 1880 postulava explicitamain la promoziun da l'agricultura, p.ex. tras premiaziuns da muvel bovin e meglieraziuns. Cooperativas e societads fundadas per l'allevament, la producziun, il consum e la finanziaziun han cumplettà a partir da la segunda mesadad dal 19. tsch. las organisaziuns purilas d'agid vicendaivel. En ils onns 1920 ha la Confed. prendì emprimas mesiras da sustegn ch'èn vegnidas amplifitgadas a partir dals onns 1950. Las subvenziuns statalas, la midada da structuras e las stentas da raziunalisar interprendidas da vart dals purs han pudì sulettamain retardar ma betg franar la crisa e la regressiun da l'agricultura da muntogna. Dapi ils onns 1990 optescha il Grischun per in'agricultura biologica, essend che la cuntrada muntagnarda na s'adatta betg ad ina producziun agrara industriala.

En l'emprima mesadad dal 19. tsch. èn ils guauds grischuns vegnids surexplotads tras pasculaziuns e tagls da laina exagerads. La surfatscha dal guaud è sa reducida, provocond tr.a. catastrofas da la natira. L'Inspecturat chant. forestal (a partir dal 1836, oz Uffizi da selvicultura) ed ils selviculturs cirq. (a partir dal 1851) eran savens en conflict cun las vischnancas che profitavan dal guaud sco funtauna d'entradas. La lavur da guaud purscheva a blers purs in gudogn supplementar. En il 20. tsch. è puspè creschida la surfatscha da guaud, malgrà in augment dal tagl annual, grazia ad in'utilisaziun persistenta ed a reimplantaziuns effectuadas cun persunal scolà. In'ulteriura rolla vegn ad avair giugà il fatg che la cultivaziun dal guaud na cuvriva betg pli ils custs vers la fin dal 20. tsch. e n'era perquai betg pli ina funtauna da gudogn impurtanta per las vischnancas.
 
Mastergn ed industria

L'aboliziun da las mastergnanzas a Cuira l'onn 1841 n'han dà nagins impuls ad ina industrialisaziun. Las premissas topograficas e las cundiziuns per il traffic eran disfavuraivlas ad ina domiciliaziun d'industrias en il Grischun; la politica chant. s'engaschava ultra da quai pli ferm per la Viafier da las Alps Orientalas (1858 mo fin Cuira e betg pli lunsch) e per il turissem. Per quests motivs èn naschidas mo paucas interpresas industrialas en il Grischun, o.t. manaschis pitschens e mesauns che sa concentravan en la Val dal Rain da Cuira (en vischinanza da la viafier) ed en intgins auters centers regiunals. La suletta interpresa gronda è restada la Holzverzuckerung AG (Hovag) a Domat (Ovras da Domat). Il mastergn produciva o.t. per basegns locals e regiunals ed era suttamess a las fluctuaziuns dal sectur da servetschs, en particular a quellas dal turissem. Da l'infrastructura turistica ha profità a partir da la segunda mesadad dal 19. tsch. l'economia da construcziun che occupava in grond dumber da forzas da lavur talianas. Il 1878 han ins cumenzà a construir ovras electricas en il Grischun ch'èn sa sviluppadas a partir da la sava dal tschientaner per cuntanscher lur fluriziun suenter la Segunda Guerra mundiala. La prestaziun maximala (brutta) da tut las ovras idraulicas dal Chantun è vegnida augmentada da 185 megawatts il 1945 a 7'055 megawatts il 2006/07. Il Chantun e las vischnancas han profità dal punct da vista finanzial ed infrastructural en mesira considerabla da l'amplificaziun da la forza idraulica, cumbain ch'ina ovra electrica terminada offra relativamain paucas plazzas da lavur. Dapi la fin dal 20. tsch. fruntan gronds projects dad ovras electricas sin ina ferma resistenza da vart da la protecziun da la cuntrada (p.ex. ils projects Greina 1970-90, Bravuogn 2009).

Turissem

Il traffic d'esters per propi ha inizià suenter il 1850 cun in'amplificaziun da las capacitads d'alloschi e da transport, durant la quala piuniers sco Alexander Spengler a Tavau (1853) u Johannes Badrutt a S. Murezzan (1855) han accelerà en maniera decisiva il svilup turistic local. Intgins lieus èn sa spezialisads sin il champ dal turissem da cura, auters sin quel dal turissem da sport. Il tractament da la tuberculosa enconuschevan o.t. Tavau ed Arosa, l'alpinissem p.ex. Puntraschigna. La finanziaziun succedeva cun chapital indigen sco era cun chapital naz. ed internaziunal. Ins ha realisà novas colliaziuns da vias, p.ex. quellas da Landquart a Tavau (1842-60) e da la Punt/Rehanau a Mustér (1840-58), ed erigì hotels ch'avevan da satisfar als basegns d'ina clientella ritga che restava per in lung temp. Pli tard han ins realisà lingias da viafier a Tavau (1889), en l'Engiadina (S. Murezzan 1904, Scuol 1913), en il Mesauc (1907), en il Puschlav (1910), en Surselva (1912) e ad Arosa (1914). Il progress ed il svilup dal turissem han marcà a moda persistenta l'economia dal Grischun a partir dals onns 1880, cumbain ch'il traffic d'esters na cumpigliava betg l'entir territori chantunal. En quella fasa da svilup n'èn però betg mo sa midadas las fatschas dals lieus turistics - ad Arosa, Flem ed en l'Engiadin'Ota èn naschids cumplexs d'hotels gigantics -, mabain era las relaziuns da la forza finanziala tr. las vischnancas cun e senza turissem. Cunquai che bleras forzas da lavur da las valladas prevalentamain agraras, che profitavan economicamain e demograficamain mo pauc dal svilup turistic, chattavan lur existenza en l'hotellaria (7'999 il 1905), è naschì durant la Belle Epoque il consens ch'i n'existia nagina alternativa economica al turissem. Uschia èn s'orientadas era l'agricultura, il commerzi e la mastergnanza al traffic d'esters, la rolla predominanta dal qual na vegniva quasi betg pli contestada. En proporziun al svilup dal turissem en il Grischun è l'economia publica dal Chantun daventada dependenta da la conjunctura europeica. Quella dependenza è sa fatga sentir durant l'Emprima Guerra mundiala, durant la quala il turissem ha subì l'emprim chal. El è strusch sa remess en il tranterguerras; pir suenter il 1925 ed il 1935 èn las frequenzas turisticas sa meglieradas. Blers hotels èn passads facticamain da las fam. fundaturas a las bancas. A Malögia p.ex. han pers in quart dals occupads la lavur tr. il 1929 ed il 1939, ed era ils esits dals mastergns accessorics èn sa sbassads considerablamain. Era durant la Segunda Guerra mundiala è sa diminuì il dumber da visitaders esters, ina diminuziun ch'ha dentant pudì vegnir cumpensada parzialmain cun giasts svizzers e cun occupar ils hotels cun fugitivs da guerra internads. Durant il tranterguerras ha il Grischun pudì registrar intginas innovaziuns: indrizs da transport locals han avert la cuntrada, en in'emprima fasa per il turissem da stad, dapi il 1934 cun pendicularas e runals (Tavau) era per quel d'enviern.

Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa furmada en blers lieus grischuns ina monocultura turistica, da la quala dependan era la mastergnanza e l'agricultura. L'uschen. turissem da massa ha inizià enturn il 1950. Il dumber da letgs en la parahotellaria ha prest surpassà quel en hotels e pensiuns; il grond dumber da chasas ed abitaziuns da vacanzas ha fatg nascher colonias d'aglomeraziun abitadas mo temporarmain. Enturn il 1960 ha il turissem d'enviern surpassà quel da stad. Plaun a plaun han forzas da lavur estras occupà las plazzas annualas e surtut quellas stagiunalas. Las installaziuns da transport (Telefericas) èn vegnidas amplifitgadas massivamain en in'ulteriura fasa da svilup (p.ex. a Lags e Suagnign). Cun l'introducziun da l'uschen. proprietad en condomini (1965) eran accumplidas las cundiziuns legalas per la construcziun da chasas d'appartaments cun abitaziuns d'atgna proprietad. Il boom da construcziun sequent e la surexplotaziun da terren tras la construcziun malordinada d'abitaziuns da vacanzas è vegnì franà pli tard levamain tras la reducziun da las zonas da construcziun e la limitaziun da la vendita da terren da construcziun ad esters. Las cifras da pernottaziuns han stagnà a partir dals onns 1980. Numerusas vischnancas han optà en ils davos decennis per in turissem moderà; il Chantun promova o.t. quellas furmas dal traffic turistic cun in'auta cumpetitivitad sco era ils lieus abels da concurrenzar sin il plaun internaziunal. Gia durant l'emprima mesadad dal 20. tsch. aveva il turissem generà, en buns onns, 30 fin 40% da las entradas dal Grischun, ed en la segunda mesadad dal tschientaner è quella cumpart creschida a ca. 50%.
Per ils onns 1995-2001 mussa la statistica mo en la Val dal Rain da Cuira in augment dal product social brut (10%), en tut las autras regiuns in minus da 6% (Surselva) fin 18% (Grischun Central). En tut las regiuns dal Grischun ston ins registrar ina diminuziun dal dumber d'occupads da 2% (Val dal Rain da Cuira) fin 13% (Grischun Central), en Svizra resulta per la medema perioda in augment da 10% resp. da 6%.

Ebel, Johann Gottfried

Economia alpestra