e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Eigias Emerita  Electrificaziun Ina caracteristica da l'electrificaziun iniziada en il Grischun enturn il 1880 èn las grondas disparitads regiunalas e localas. Tr. l'emprim implant d'illuminaziun electric a S. Murezzan (Hotel Kulm, 1879) e l'electrificaziun da la vischnanca da Furna (1968) hai durà var 90 onns. Il current electric serviva fin enturn il 1900 quasi exclusivamain a l'illuminaziun. Grazia a l'augment da la capacitad da las ovras electricas èn prest vegnids mess en funcziun era stgaudaments electrics e motors electrics per il mastergn. La derasaziun generala d'apparats electrics per il diever privat (plattas da cuschinar, boilers, frestgeras e maschinas da lavar) ha inizià pir en ils onns 1950, l'emprim en las regiuns e vischnancas turisticas. Oz datti mo pli differenzas regiunalas minimalas en il provediment e consum da forza electrica. La producziun da las emprimas ovras electricas d'hotels e d'interpresas commerzialas tanscheva per regla mo per l'agen diever. Dapi la fin dal 19. tsch. provedivan singulas ovras era consuments privats, uschia il 1889 a Puntraschigna. Ina impurtanta contribuziun a la derasaziun da l'electricitad han prestà dapi il 1890 las ovras com. da S. Murezzan, Cuira, Arosa, Samedan, Scuol, Flem, Curvalda e Trin. Enturn il 1930 furnivan quellas forza electrica a bunamain la mesadad da las vischnancas grischunas ed a 60% da la populaziun. Ina meglieraziun decisiva en il provediment electric han manà las grondas ovras electricas a Tusaun (1898), Brüsch (1907) e Seglias (1910). Da quest'ultima han profità fin il 1920 il Grischun Central, la Tumleastga, la Mantogna e la Val dal Rain. La derasaziun da l'electricitad variava per part fermamain era a l'intern d'ina vallada: en Bergiaglia p.ex. ha quella durà tut en tut 30 onns, en il Grischun Central 26, en il Puschlav 50 ed en Surselva 70 onns. La raschun principala era il caracter da la colonisaziun. L'infrastructura e la forza electrica sezza eran charas, uschia ch'ins sa limitava a paucas glischs cun ina prestaziun modesta, per il pli da 15 u 25 watts, darar da 40 watts. Sche pussaivel vegnivan electrifitgadas era las stallas, p.ex. sin la Muntogna da Schons a la fin dal 1932. In emprim element da l'electrificaziun è stada l'illuminaziun da las vias, p.ex. a Tavau (1886), Puntraschigna (1891), Cuira (1892; a l'entsch. dal 20. tsch. predominavan anc las lampas da gas), Schlarigna (1894), Cuvlignas e Scuol (1903), Bravuogn e Schluein (1904). Ils precursurs da la modernisaziun electrotecnica èn stads il telegraf ed il telefon che funcziunavan cun current a bassa tensiun. Il 1873 pudevan ins trametter telegrams da passa 70 uffizis postals installads en il chantun Grischun; S. Murezzan disponiva il 1893 cun otg telefons per 100 abitants da la pli auta concentraziun da telefons en l'entira Svizra. Il radio percunter aveva ditg ina nauscha recepziun ed era char, quai ch'ha retardà fermamain sia derasaziun. Pir cun l'introducziun da la telediffusiun (radiotelefon) en ils onns 1930 han ins pudì optimar la recepziun radiofonica. Motors electrics vegnivan utilisads l'emprim en l'hotellaria e prest era en l'industria, ed era la forza electrica per stgaudaments n'era dapi il 1900 betg pli ina raritad en hotels u baselgias (S. Antönia 1902, Seglias 1911). En l'agricultura èn restads ils motors electrics l'excepziun avant la Segunda Guerra mundiala; dapi ils onns 1960 giogan era centrifugas, maschinas da mulscher, suflafains e ventilaziuns da fain ina rolla impurtanta en quest sectur. En las chasadas è sa fatg valair il fier da stirar relativamain bunmartgà gia avant l'Emprima Guerra mundiala. Auters apparats electrics sco la platta da cuschinar han gì pli grondas difficultads, malgrà las stentas interprendidas da vart da las ovras electricas (p.ex. las Ovras reticas). In'excepziun furmava Tavau, nua che div. hotels e chasadas privatas cuschinavan cun forza electrica gia enturn il 1900. L'impuls decisiv per l'electrificaziun han dà la viafier e las ovras electricas construidas per quel intent. Tr. il 1907 (Blinzuna-Mesauc) ed il 1922 (La Punt/Rehanau-Mustér) èn vegnidas electrifitgadas tut las viafiers dal Grischun. Il 2005 duvrava la Viafier retica 5%, l'industria 12%, las chasadas, il mastergn e l'agricultura ens. 83% da la forza electrica consumada en il Grischun.  Litteratura: Unter Strom, 2 ts, 2006 (cun in DVD "Das Ende der dunklen Nächte"). Hansjürg Gredig  Eigias Emerita  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: