e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Enríquez de Acevedo, Pedro Epidemias umanas  Epidemias da muvel I sa tracta dad ina accumulaziun temporara e locala dad ina malsogna infectusa. Epidemias da muvel chaschunavan gronds donns e pudevan ruinar ils vitgs, manaschis e fieus pertutgads. Ellas han pers lur potenzial economic destructiv pir cun l'introducziun da l'Assicuranza da muvel. Avant il 18. tsch. na savev'ins betg propi distinguer las div. malsognas: ins discurriva da pestilenza dal muvel, da pestilenza dal lom, da malsogna dal lom u simplamain da "mendas". Pli tard han quellas malsognas alura suvegnì agens nums, populars u scientifics: la zoppina, la tuberculosa, il mal nair dal sang u la rinotracheitis bovina infectusa (IBR-IPV). La zoppina è ina malsogna virala extremamain contagiusa che po infestar vatgas, portgs, chauras e nursas. Per mancanza da veterinaris indigens avant il 19. tsch. clamav'ins en cas da basegn veterinaris esters che bandunavan puspè il pajais suenter avair fatg lur lavur. Meds usitads per cumbatter epidemias eran (ed èn per part anc adina): la bolletta (attest uffizial da sanitad), il scumond d'importar animals infectads u suspectus, la controlla severa u l'exclusiun da persunas, animals e rauba da regiuns infectadas, l'isolaziun e la quarantina d'animals suspectus, la liquidaziun dals infectads, l'isolaziun per part totala da regiuns e vischinadis contaminads, il scumond da martgadar cun animals da regiuns contaminadas e da vender latg, charn ed auters products d'animals infectads, dischinfectar ils uigls cun ervas (ginaiver, salvgia e.a.) e cun chaltschina viva, dismetter utensils e vestgadira infectada. Derasadas eran medemamain praticas magicas da scungirar la malsogna e l'imploraziun dals ss. Roc, Bastiaun e Vendelin. Ils vischinadis han gia baud introducì l'obligaziun d'annunziar cas d'epidemias, p.ex. Pralung (attestà enturn il 1500) e Schlarigna (ca. 1600). En ils onns 1713, 1751 e 1757 han la Dieta fed. ed il 1801 ina lescha chant. fixà l'obligaziun d'annunziar epidemias, da separar ils animals infestads e da liquidar, en cas d'urgenza, radicalmain entirs trieps da muvel. La dismessa (integrala, inclus il tgir) dals animals mazzads u crappads vegniva survegliada dal cutsch/pizzamort. Il foss stueva vegnir cunfinà cun saivs u spinatscha cunter animals sauns e selvadis. Intimà da Georg Fromm, ha il Grischun prestà lavur da piunier en Svizra cun vaccinar tr. il 1930 ed il 1948 tut la muaglia cunter la tuberculosa (lescha dal 1937). Il 1939 han ins cumenzà a vaccinar la muaglia era cunter la zoppina. Ils purs èn sa dustads fin avant paucs decennis cunter veterinaris e vaccinaziuns. Litteratura: C. Margadant, Ein Beitrag zur Geschichte der Tierseuchenbekämpfung im Freistaat Gemeiner Drei Bünde, en: Schweizer Archiv für Tierheilkunde, 95/1953, 375-97; F. Maissen, Von der Viehseuche und deren Bekämpfung in Graubünden im 17. Jahrhundert, en: BM, 1964, 334-42. Adolf Collenberg  Enríquez de Acevedo, Pedro Epidemias umanas  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: