Film rumantsch

Finer, Peter (von Aspermont)

A partir dals onns 1890 ha il turissem effectuà in grond svilup en il Grischun ch'è alura vegnì interrut andetgamain tras l'Emprima Guerra mundiala. Il svilup ha alura stagnà per mancanza da finanzas ch'ins ha empruvà da cumpensar suenter la guerra cun ina dira taglia sin tut las valurs da facultad e cun ina taglia chant. sin implants idraulics. Il concurs da las OE Grischunas SA ha però purtà al Chantun ed a las vischnancas perditas en milliuns. Liberà da la taglia èn stads fin il 1945 ina gronda part dal muvel (entir muvel manidel, muvel gross fin 7000 frs, v.d. total ca. 100 miu. frs), il gudogn dals manaschis agriculs (ca. 40% dals pajataglias) ed il possess da la Baselgia. La chargia fiscala era consequentamain fitg auta per il rest da la populaziun, o.t. per la classa mesauna. Ils meds finanzials a disposiziun ha stuì impunder il Chantun suenter l'admissiun da l'automobil il 1925 per la renovaziun totala da las vias. Las incumbensas economicas adossadas da la Confed. al Grischun en ils onns da guerra 1939-45 avevan suflà si extremamain l'administraziun chantunala.
Il 1945 èn vegnidas introducidas duas novas taglias: la taglia sin donaziuns e quella sin l'augment da la facultad. Per l'emprima giada è era il gudogn da l'agricultura vegnì suttamess a la taglia, però mo paucs purs eran sur la limita fixada. L'agricultura e la selvicultura eran (anc) adina fitg impurtantas per la politica statala, per la cassa statala eran ellas però ina chargia. Ils daners provegnivan dal turissem sco era da las interpresas industrialas e dal commerzi colliads cun quel. La situaziun finanziala dal chantun Grischun n'è dentant betg sa midada essenzialmain a l'entschatta (quint fermamain deficitar). Ina midada positiva è sa manifestada pir cun la conjunctura auta dals onns 1960: il svilup enorm en la branscha turistica e l'occupaziun cumplaina en l'industria da construcziun (o.t. vias ed implants electrics) han prest purtà al Chantun in ferm augment dals meds finanzials. Entradas fiscalas 1900: 860 000 frs; en ils onns 1930 e 1940 ca. 4,5 miu. frs; 1950 11 miu. frs; 1990 475; 2007 1'184. Las expensas èn stadas tr. il 1957 ed il 1987 diesch giadas pli autas, ils custs administrativs (uffizis e persunal) èn creschids da 12 a 187 miu. frs; la forza fiscala è s'augmentada en ils onns da conjunctura auta (1967-85) per trais giadas e mez dapli. Las numerusas incumbensas dal stadi social modern pretendevan adina dapli meds finanzials. Surtut la furmaziun e scolaziun, ma era il champ social ed il sectur da la sanadad èn vegnids promovids e sviluppads a moda nunspetgada. La protecziun da las auas e da l'ambient, la protecziun civila, la planisaziun dal territori, las restructuraziuns agriculas e bler auter han effectuà intervenziuns legislativas en ils spazis da libertad existents. Cun las novas incumbensas ed ils novs uffizis è era creschì il dumber da funcziunaris. Il 1861 sa limitava quel anc a 107 (1940 673), per crescher alura successivamain fin il 1990 ad in effectiv da 2403. Entaifer ina perioda da tschuncanta onns èn uschia s'agumentads ils custs da persunal nominalmain per tschient giadas dapli ed il dumber da funcziunaris per trais giadas dapli. Las expensas dal quint d'administraziun ordinari muntava il 1955 a 55,3 miu. frs, il 1980 gia a 618,2 miu., in augment pia da circa 400% per persuna. Il 1960 importavan las taglias directas 41% da tut las entradas, 22% derivavan da meds fed. (Perequaziun finanziala, subvenziuns) che stuevan però vegnir transferidas directamain a las vischnancas ed als privats. Il rest sa cumponiva tr.a. d'entradas da gestiun e da tschains e d'entradas bunifitgadas. Il 1980 importavan las contribuziuns fed. mo anc 4,8 %, entant che las entradas fiscalas muntavan vinavant a 40%. Las activas e passivas han surpassà en ils onns otganta il cunfin d'ina milliarda. Las finanzas com. sa movan en ina dimensiun sumeglianta a quella dal Chantun: il 1955 40 miu. frs, il 1980 625 miu. frs. Intginas vischnancas èn vegnidas ritgas tras concessiuns da dretgs da las auas, autras èn restadas finanzialmain deblas. La lescha davart la perequaziun finanziala dal 1957 ha purtà ina tscherta egualisaziun, ma era creà dependenzas. Da quella profiteschan surtut vischnancas pitschnas e fitg pitschnas en regiuns perifericas senza entradas tras implants electrics; l'aut pe da taglia retegna però l'arriv da novs abitants. Il 1981 è vegnì introducì la quota da solidaritad da tschains d'aua en favur da las vischnancas finanzialmain deblas. Cumpareglià cun l'index da taglia federal total (100 puncts) era il Grischun il 1955 cun 153 puncts il chantun cun la pli auta chargia fiscala, il 1965 cun 109 puncts en la media, il 1985 cun 90 puncts cleramain sut ed il 2005 cun 118,8 puncts cleramain sur la media.

Film rumantsch

Finer, Peter (von Aspermont)