e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Gianin Gienal  Gidieus Las obligaziuns finanzialas dals uvestgs da Cuira envers ils gidieus da Constanza e Turitg dals onns 1304, 1409 e 1456 čn ils emprims doc. per il Grischun. La Dieta da las Trais Lias dal 1655 permetteva a cromers, colportaders e viandants da far commerzi sulettamain a las fieras, en tut ils auters cas avevan els in scumond da dimora. Ils protocols dals cussegls dals onns 1667 e 1682 documenteschan relaziuns da gidieus (surtut da Hohenems en il Vorarlberg) cun l'institut monetar a Cuira. Il dretg da la Republica veglia na renviescha nagliur ad in dazi da gidieus che vegniva incassą uschiglio dapertut fin la fin dal 18. tschientaner. Il 1798 avevan principalmain ils gidieus da Hohenems survegnģ la permissiun da far commerzi. Ils mastergnants da Cuira avevan dentant reclamą, ed ils 18-1-1800 ha la Regenza interimala proclamą l'expulsiun immediata dals gidieus dal Grischun. La patenta da commerzi č alura vegnida auzada massivamain. Ils 27-8-1803 ha la Regenza grischuna decretą in scumond absolut da dimora e commerzi per gidieus cun l'argument ch'il Grischun stoppia vegnir preservą da donns economics e morals tras il commerzi dals gidieus. Quest decret "dubius dal punct da vista dal dretg constituziunal" (Peter Metz) č vegnģ confermą danovamain il 1838. Il 1850 han ins snegą, confurm a la Const. fed., il dretg da dimora e commerzi mo a gidieus esters, en il Grischun čn il domicil ed ils dretgs politics dentant vegnids refusads era als gidieus svizzers; ins admetteva mo quai che la Const. fed. ordinava explicitamain. L'avust 1860 ha il suveran svizzer abolģ tut las restricziuns per gidieus svizzers ed esters. Fin alura na chatt'ins nagins domicils da gidieus en il Grischun; il martgą n'era betg attractiv e las autoritads pauc tolerantas. Il 1863 ha la fam. Bermann avert a S. Murezzan l'Hotel Edelweiss, l'emprim hotel maną dad ina fam. gidieua en il Grischun. Alura čn suandads il Sanatori Etania a Tavau (da ses temp il sulet sanatori sut direcziun da gidieus en Europa), e l'Hotel Metropol ad Arosa (fam. Levin). Il pievel grischun aveva tradiziunalmain pauca simpatia per ils gidieus, quai che vegniva era promovģ da la Baselgia. En il decurs dals tschientaners ha l'antigiudaissem religius ed economic laschą numerus fastizs en la litteratura, en la publicistica ed en la lingua da mintgadi. Las fronts antisemiticas (rassisticas) dals onns 1930 han perņ chattą paucs simpatisants en il Grischun, era sche l'antisemitissem (almain ils stereotips antisemitics) era generalmain derasą ed instrumentalisą sin il plaun politic-ideologic era en il Grischun. Moses Silberroth p.ex. č stą expost (sco subject preferģ) ad attatgas antisemiticas ordvart primitivas e virulentas da vart d'ina gruppa d'advocats da Cuira e Tavau. L'antisemitissem sco element dal cumbat economic-politic ha survivģ (almain a Tavau) la fin da la Segunda Guerra mundiala. Litteratura: A. Nordmann, Die Juden in Graubünden, en: BM, 1924, 265-90; A. Collenberg, Der Atem des Faschismus im Spiegel der romanischen Presse 1922-1937, en: BM, 1988, 347-63; Metz, Graubünden 1, 119; K. Siegenthaler, Jüdischer Tourismus in Graubünden, 1993, 12-14; G. Cavelty, Antijüdische Stereotypen und Antisemitismus in Graubünden, en: BM, 2001, 319-35. Adolf Collenberg  Gianin Gienal  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: