Guerras

Gugelberg von Moos

Ils 28-7-1914 ha l'Austria declerà la guerra a la Serbia, il 1/3-8-1914 l'Imperi tud. a la Russia resp. a la Frantscha. Ils 4 d'avust è la Gronda Britannia entrada en guerra da la vart franzosa. Ils 31 da fan. ha il Cussegl fed. alarmà l'armada e proclamà il 1. d'avust la mobilisaziun generala. Las pussanzas entretschadas quintavan cun ina guerra sanguinusa, ma curta ("a Nadal a chasa"). Ni ils organs politics e militars ni la populaziun svizra n'eran preparads per ina guerra pli lunga e l'armada era instruida ultra da quai malamain. Il Grischun era preschent a la testa da l'armada cun Theophil Sprecher von Bernegg, schef dal stab general, e cun Friedrich Brügger, adjutant dal general Ulrich Wille. La plipart da la milissa grischuna appartegneva a la 6. divisiun, cumandada dal divisiunari Paul Schiessle; quella furmava il tschep da la brigada da muntogna 18, cumandada dal colonel Otto Bridler, a partir dal 1917 da Jakob Adolf Koch. Per mancanza da provisiuns e flexibladad politica e militara ha l'armada stuì restar sut las armas durant ils mais d'enviern. Strusch relaschada la primavaira 1915, è la truppa grischuna puspè vegnida mobilisada per defender ils cunfins al sid, suenter che l'Italia aveva declerà la guerra a l'Austria. Mais a la lunga ha ella stuì far guardia e star pichet; la monotonia dals exercizis cun las armas e dals marschs sco era l'enviern fitg fraid dal 1916/17 han strapatschà sur mesira la morala da la schuldada betg engaschada al cunfin. La primavaira dal 1918 è il regiment 36 (grischun) vegnì transferì al cunfin svizzer a Basilea ed en il Giura e relaschà il zercladur dal medem onn. Il nov. 1918 è quel vegnì mobilisà cunter la chauma generala ed è vegnì infectà d'ina grippa mortala (o.t. ils battagliuns 92 e 93, staziunads en ils chantuns da S. Gagl, Turgovia e Turitg).
Ils aspects economics e socials n'èn betg stads main deplorabels che quels militars. A la fasa d'acquists da mangiativas, interprendids en in'atmosfera da panica, è suandà in temp da chareschia e d'inflaziun. Las autoritads han tralaschà d'introducir ad uras il raziunament, ellas han percunter proclamà acziuns civilas e militaras da sustegn als basegnus. Il fatg ch'il schuldà mobilisà na pudeva betg mantegnair sia fam. cun il sold dad 80 raps il di (augmentads, per finir, a 2 frs) e ch'el na pudeva ultra da quai betg quintar cun ina indemnisaziun per la perdita da gudogn, è stà fatal. Lavurers ed emploiads eran en privel da crudar en la miseria, entant ch'ils purs han gì per part onns fitg buns. La desditga da las autoritads - Metz discurra dad "onns da malsegirtad e d'abandun" - ha nutrì tensiuns socialas tr. ils lavurers, ils purs, ils impressaris ed ils emploiads e pegiurà il clima ed il tun politic. Ils lavurers han crititgà l'inflaziun dals pretschs ed accusà ils purs da profitar da la guerra. Suenter la guerra èn las tensiuns sa stgargiadas il nov. 1918 en la chauma generala. Era il Grischun n'è betg stà preservà da las cuntraversas e debattas dals onns da guerra proruttas tr. la Svizra franz., aderenta dals Alliads, e la Svizra tud. che simpatisava per gronda part cun ils Tudestgs, a l'intern dal Cussegl federal sco era tr. quest ultim, il Parlament ed ils manaders militars. La fin da la guerra n'ha betg purtà in levgiament. Tenor Peter Metz è la cumulaziun fatala da tensiuns politicas, miseria sociala e periclitaziun da la sanadad, gea smanatscha da mort, sa tschentada dapi il nov. 1918 sco in cuirass sin l'olma da la populaziun. Qua tras n'haja era l'armistizi, stabilì finalmain ils 14 da november, purtà nagin levgiament. Il cuntrari: las miserias èn s'augmentadas ed ils profunds cuntrasts socials èn sa manifestads immediat; tr. las partidas da dretga e da sanestra è s'avert in profund foss emplenì schizunt cun odi. Quest temp da guerra è strusch perscrutà ed è vegnì zuglià cumplettamain dals eveniments da la Segunda Guerra mundiala.

Cuntrari al 1914 han las instanzas politicas e militaras preparà la naziun a la guerra. D'impurtanza primordiala per ils Rumantschs è stà ch'il pievel svizzer ha mess in segn da solidaritad cun renconuscher il favr. 1938 il rumantsch sco quarta lingua naz. e refusar qua tras l'Irredentissem. L'Exposiziun naz. dal 1939, la Landi a Turitg, ha consolidà il senn patriotic ed il spiert d'unitad. Masseras, fabricants e negoziants han stuì far immediat reservas da victualias e materials. Il 1939 ha la Confed. cumprà reservas da graun e da zutger ed ha stipulà contracts d'import e da transit cun l'exteriur. Ils 28 d'avust, dus dis suenter che Hitler e Stalin avevan signà lur patg, ha il Cussegl fed. mobilisà las truppas da cunfin, ed ils 30 d'avust ha l'Assamblea fed. elegì Henri Guisan sco general. Il Grischun Renzo Lardelli è daventà cumandant dal 1. corp d'armada, pli tard dal corp da muntogna novcreà (corp dal reduit). Ils 2 da sett., il di suenter ch'ils Tudestgs han attatgà la Pologna, han ins mobilisà in mez milliun schuldads. Il Cussegl fed. ha declerà l'obligaziun a la lavur per umens da 16-65 e per dunnas da 16-60 onns e mess en vigur l'organisaziun economica da guerra. Quella ha scumandà per dus mais la vendita da zutger, ris, pulenta, pasta, avaina, ierdi, grass ed ieli da cuschinar - reservas cumandadas - sco era in augment dals pretschs per victualias e dals tschains-chasa. Ils esters stuevan avair in visum da dimora, e la controlla als cunfins è vegnida rinforzada. Il november è entrà en vigur il sistem da raziunament: victualias stgarsas u suffizientas pudevan vegnir retratgas mo en quantitads prescrittas e munidas cun marcas repartidas mintga mais. Il Stadi controllava era ils materials d'impurtanza militara.

La defensiun militara

Ils cunfins grischuns èn vegnids defendids da la brigada da muntogna 12, cumandada l'emprim da Hans Hold, alura da Rudolf von Erlach (schan. 1940 - avr. 1942), Paul Wacker (matg 1942 - avust 1944) e Jakob Engeli (a partir da l'avust 1944). Suenter la segunda mobilisaziun dals 10-5-1940 - Hitler aveva attatgà la Frantscha - è vegnì staziunà il regiment grischun 36 en Svizra franzosa. Ils 10 da zercladur è entrada en guerra l'Italia da la vart tudestga. Il mument suenter la capitulaziun da la Frantscha (22-6-1940) è stà il pli critic. Cura che la Svizra n'è betg pli stada periclitada directamain, ha Guisan demobilisà grondas parts da l'armada. Ils 25 da fan. ha el palesà sin il Rütli il famus plan dal reduit. Cun excepziun d'ina strivla da l'Alpsu fin al Calanda n'appartegneva il Grischun betg a quest sistem da defensiun installà en las Alps svizras; el vegniva defendì da la brigada da muntogna 12 ch'ha immediat cumenzà a construir fortezzas (p.ex. Crestawald), serras e refugis cun defensiun infantaristica (ca. 130), preparà ils objects che duevan vegnir siglientads en cas d'ina attatga (punts e.a.; ca. 150) e construì - cun agid dad internads - vias da guntgida (Vias dals Polacs). La stad 1943 è la brigada grischuna vegnida transferida al cunfin sid: ils Alliads avevan conquistà la Sicilia e Mussolini era vegnì relaschà dal Gran Consiglio del Fascismo (organ suprem dal Partito Nazionale Fascista) ed arrestà ils 25 da fanadur. Suenter la capitulaziun da l'Italia ils 3 da sett. 1943 èn passa 30'000 fugitivs militars e 15'000 civils entrads da l'Italia en Svizra ed en il Grischun. Cumbats armads n'hai dà nagins, persuenter èn crudads aviuns americans sin territori grischun u èn sa deliberads qua, per differents motivs, da lur bumbas: ils 10-9-1943 èn crudadas 35 bumbas sin las aclas da Valdavos/Gianatsch, 14 èn explodidas en vischinanza da Schlarigna e da Samedan (ina davant la Chesa Planta), al Term Bel (16-11-1944) ed a Val (23-3-1945, dus morts e plirs blessads); donns a cultiras ed edifizis èn vegnids chaschunads en ils conturns da Vaz Sut, Eigias e Zezras, a Zalende, Campascio e Sta. Maria en Val Müstair; in bumbardader american è crudà a Filisur (sis morts). Ils Alliads èn s'exculpads tar il Cussegl fed. ed han pajà ils donns. L'avust 1945 è l'armada vegnida demobilisada e relaschada.

La defensiun spiertala

Cun la mobilisaziun èn vegnidas creadas la secziun militara da pressa e la secziun "Heer und Haus". Lur incumbensa era da censurar la pressa, d'infurmar la glieud e da tgirar l'olma ed il spiert da defensiun da l'armada e da la populaziun. Schef da la censura da la pressa grischuna era l'anteriur colonel Mathias Thöni (redactur da la «Prättigauer Zeitung»). La plipart da la populaziun aveva mantegnì viv il spiert da resistenza e na pareva betg d'avair gì simpatias ni per la dictatura e l'ideologia da Mussolini ni per quellas da Hitler. La censura ha dentant tegnì tschelà fin a la fin da la guerra las tenutas per part fitg problematicas derasadas entaifer las elitas. Ella ha era impedì la publicaziun dal pled dal pres. Gaudenz Canova cunter il defetissem e manifestaziuns d'adattaziun a la "Nova Europa" da Hitler, salvà a chaschun da l'avertura dal Cussegl grond ils 18-11-1940. Quel pled è daventà famus, ed il 1997/98 è el puspè daventà in politicum en il Cussegl grond.
Tendenzas faschistoidas han existì en Svizra gia enturn il 1920. Quellas eran naschidas da la crisa spiertala ed economica dal temp suenter la guerra ch'aveva schendrà moviments patriotics, sco p.ex. il Vaterländischer Verband, il Schweizerring u il Volksbund für die Unabhängigkeit der Schweiz. La crisa economica mundiala dals onns 1930 ha alura effectuà fin viaden en las partidas tradiziunalas in potenzial d'aderents e da simpatisants da sistems autoritars, organisads en las uschen. fronts (Frontissem). La plipart da quellas n'han dentant betg pudì fitgar pe en il Grischun. Durant ils sis onns da guerra ha la polizia politica arrestà 53 persunas svizras ed estras en il Grischun, 24 da quellas per avair tradì secrets militars, ina per avair commess sabotascha. Da las 17 sentenzias pronunziadas en l'armada grischuna è stada ina cun paina da mort. Ils detagls da quell'istorgia e da ses acturs èn strusch perscrutads.

La defensiun economica

Il 1939 disponiva la Svizra da reservas da farina da paun per in onn (il 1914 per 15 dis), ultra da quai da provisiuns pli pitschnas da fier, ieli, charvun ed auter pli. L'economia da guerra era vegnida decretada gia il 1. da settember. Il problem era che trais quarts dal graun vegniva importà da l'America e che la dependenza d'imports da zutger, d'ieli da cuschinar e da materias primas era quasi totala. Ils imports stuevan passar la bloccada englaisa sin la mar e la controlla tud. sin la terra. En barat per dretgs da passadi e per furniziuns da victualias e bains da la producziun industriala han ins stuì consegnar ad omaduas varts material da guerra ed auter pli. Igl è stà in spagat problematic tr. la resistenza, il barat da martganzia e concessiuns per segirar la survivenza ed evitar tant la dissoluziun interna dal pajais sco era l'invasiun dals Tudestgs. Grazia al sistem da raziunament han ritgs e paupers gì da mangiar. Ils purs stuevan consegnar al Stadi il surpli da producziun, v.d. quai che surpassava, sin basa dals regulativs dal raziunament, la quantitad attribuida a mintga fam. resp. a mintga manaschi; las controllas n'eran dentant betg fitg severas. Tut en tut ha il raziunament funcziunà bain. L'oct. 1940 èn vegnids raziunads il paintg frestg, la groma, la sunscha e la laina, ed il november dal medem onn èn vegnidas relaschadas div. taglias spez. per finanziar la defensiun dal pajais (custs totals chaschunads tras la guerra: ca. 9 mia. frs). Acziuns da rimnada da textilias, chalzers, savun, pulvra da lavar, fier vegl e.a. han procurà per in'utilisaziun senza perdita da rauba e materials. La fin dal 1940 è vegnì proclamà il Plan Wahlen (Battaglia dal graun) che dueva promover l'economia alimentara. A medem temp han ins reactivà minieras da fier, p.ex. quellas a Gonzen-Sargans/SG ed a Ferrera. A partir da la primavaira 1941 èn millis hectaras terren vegnidas runcadas, drenadas e transfurmadas en ers. Tut quels ch'avevan in iert stuevan semnar tartuffels e legums, perfin ad Arosa sin 1800 m sur mar. La lavur gronda han stuì prestar durant la guerra las dunnas ed ils uffants sut cundiziuns extremamain diras: la plipart dals umens era pli u main adina sut las armas, ils chavals ed ils tractors vegnivan duvrads da l'armada, il benzin e l'ieli eran raziunads. Il matg 1941 èn vegnids raziunads era il café, il cacau ed il té, l'avust dal medem onn han ins scumandà l'import privat da victualias, il settember raziunà il chaschiel ed il dec. ils ovs. Il 1942 han passa 200'000 persunas dumandà l'agid d'enviern. Il mars è vegnida raziunada la charn ed il zercladur han ins scumandà mintgamai la mesemna ed il venderdi il consum privat e public da charn. A partir da l'oct. 1942 stuev'ins cumprar il paun ed auters products dal pasterner cun marcas, a partir dal november era il latg. Il dumber d'animals da niz è vegnì reducì massivamain en favur da la cultivaziun dad ers (furment, tartuffels), provocond ina stgarsezza da charn e da products da latg. Il zercl. 1943 èn vegnids raziunads la tschigulatta, il zutger ed ils dultschims, da maniera che las purziuns da quellas vivondas èn crudadas quel onn sut la limita critica da 2'160 calorias per persuna il di. Dal mars fin il matg 1944 han ils furners stuì agiuntar tartuffels a la farina dal paun. La stgarsezza ha cuntanschì il punct culminant suenter l'invasiun dals Alliads en la Normandia: ins ha stuì reorganisar l'entir transit da la Germania, ed il Cussegl fed. ha immediat scumandà la vendita da material da guerra als Tudestgs. Tr. il nov. 1944 e l'avr. 1945 han ins puspè stuì agiuntar tartuffels a la farina dal paun, ed igl è vegnì scumandà da vender paun frestg. Dal matg 1945 fin il 1948 è il raziunament vegnì diminuì successivamain. La generaziun da guerra discurra dad "onns maghers, ma senza morts da la fom".

Tranter mistificaziun e denigraziun

Il temp da la Segunda Guerra mundiala ha puspè sveglià dapi ils onns 1990 ina viva discussiun publica sin il champ naz. e - causa las fatschentas cun ils Nazis (aur e contos da gidieus assassinads) - era sin quel internaziunal. Entant che las generaziuns naschidas suenter la guerra han paucas retegnientschas da reponderar e crititgar la rolla istorica da la Svizra, sa senta la gronda part da la generaziun dal servetsch activ accusada e crititgada nungiustifitgadamain. Las retschertgas specificas sco era las discussiuns naschidas da questa elavuraziun da l'istorgia a l'intern dal Grischun sa chattan anc en il stadi inizial.

Guerras

Gugelberg von Moos